ث

ثِ، حرف پنجم از الفبای فارسی، چهارم از الفبای عربی و ابتثی، بیست و چهارم از الفبای ابجدی و چهاردهم از حروف جمل. در حساب ترتیبی معادل عدد 5 و در حساب جمل معادل عدد 500، مشهور به «ث» مثلث و «ثاء» مثلثه (ملامظفر، 7-8؛ آنندراج، نیز لغت‎نامه...، ذیل ث؛ نفیسی، ذیل ث و ثا؛ معین، 1/ 549). 
حرف «ث» از زمرۀ حروف معجمه یا منقوطه، مثلثه یعنی 3 نقطه‎ای، شمسی، مائیه، مئآت، متشابهات، مهموسه، از اصوات رخوت، لثویه، یابس، مسروری و روادف به شمار می‎آید (نجفی، شمس‎الدین، 1/ 43، 45؛ شاه‎نعمت‎الله، 3/ 304؛ «هدایت‎نامه»، 68؛ ابن‎درید، 1/ 16؛ انیس، 25، 47؛ تاج...، 5/ 152؛ ابن‎منظور، ذیل الثاء؛ آملی، 2/ 102؛ خلیل بن احمد، 58؛ فرهنگ جهانگیری، 1/ 24؛ جمال‎زاده، 7؛ لغت‎نامه، همانجا)؛ در کتابهای لغت رمز حدیث و در جدول اتصالات نجومی و تقویمها نشانۀ تثلیث است؛ در طبقه‎بندی ستارگان بر حسب اندازۀ روشنایی آنها برابر ثتای(θ) یونانی است و اگر در تثلیث باشد، نشان اتصال قمر است (مصفى، ذیل ث). 
مخرج «ث» تماس نوک زبان با تیزی سردندانهای بالایی است و بنابراین از حروف زولقی به شمار می‎آید (سمیعی، 258) و از آنجا که هنگام ادای آن تار آواها بی‎حرکت است و آوایی مانند صفیر به گوش می‎رسد، از زمرۀ صامتهای صفیری بی‎واک محسوب می‎شود (نجفی، ابوالحسن، 56-57) و هنگامی ادا می‎گردد که در جایگاه «تا» و به هوا تکیه کنند، بی‎آنکه هوا حبس گردد، سپس هوا در سر دندان گوینده حبس شود تا رخنه تنگ‎تر گردد و اندک صفیری باکندن [زبان] ایجاد شود. ادای حرف «ث» با اندکی تفاوت مانند تلفظ «سین» است و در زبان فارسی فرقی میان این دو حرف از لحاظ تلفظ نیست (ابن‎سینا، 54، 79؛ مشکور، 11؛ خانلری، 115؛ نیز نک‍ : فخرالدین‎، 119). 
به عقیدۀ برخی، حرف «ث» از حروف تازی است و در واژه‎های اصیل فارسی و ترکی یافت نمی‎شود، مگر در واژه‎هایی که از زبان عربی گرفته شده باشد، مانند «ثناء» یا در واژه‎های فارسی که تازیان در آن تصرف کرده باشند، مانند «کیومرث» (نفیسی، نیز آنندراج، ذیل ث؛ شمس قیس، 205؛ ملامظفر، 7). اما برخی از محققان دیگر برآن‎اند که این حرف در زبان پارسی باستان و در زبان اوستایی وجود داشته، ولی مخرج آن در پارسی امروز از میان رفته و تنها نامهایی به جا مانده است که هنوز آنها را در زبان فارسی با ث می‎نویسند و معتقدند این حرف پس از تعیین خط در سده‎های نخستین اسلامی از لهجۀ فارسی بیرون رفته، و جز در واژه‎های انگشت شماری مانند کیومرث، تهمورث و اثفیان دیگر اثری از آن برجا نمانده است. واژۀ‌ ارتنگ که در لغت فرس به همین شکل ضبط شده است، به شکل ارثنگ تغییر پیدا کرده است (ص108؛ شمس‎قیس، مشکور، همانجاها؛ بهار، 1/ 191-192؛ نیز نک‍ : فرهنگ رشیدی، 16-17؛ اخوان زنجانی، 40). 

مآخذ

آملی، محمد، نفایس الفنون، به کوشش ابراهیم میانجی، تهران، 1379ق؛ آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1370ش؛ ابن‎درید، محمد، جمهرة‎اللغة، به کوشش رمزی منیربعلبکی، بیروت، 1987م؛ ابن‎سینا، مخارج الحروف، به کوشش پرویز خانلری، تهران، 1348ش؛ ابن‎منظور، لسان؛ اخوان زنجانی، جلیل، پژوهش واژه‎های سریانی در زبان فارسی، تهران، 1369ش؛ انیس، ابراهیم، الاصوات اللغویة، قاهره، 1975م؛ بهار، محمدتقی، سبک‎شناسی، تهران، 1360ش؛ تاج‎العروس؛ جمال‎زاده، محمدعلی، «ملاحظات و خیالات»، کاوه، برلین، 1339ق/ 1920م، س 5، شم‍ 10؛ خانلری، پرویز، زبان‎شناسی و زبان فارسی، تهران، 1347ش؛ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، 1405ق؛ سمیعی، کیوان، تحقیقات ادبی یا سخنانی پیرامون شعر و شاعری، تهران، 1361ش؛ شاه‎ نعمت‎الله ولی، رساله‎ها، به کوشش جواد نوربخش، تهران، 1356ش؛ شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران، 1373ش؛ فخرالدین رازی، نهایة‎الایجاز، به کوشش بکری شیخ امین، بیروت، 1985م؛ فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1337ش؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356ش؛ لغت‎نامۀ دهخدا؛ مشکور، محمدجواد، دستورنامه،تهران، 1368ش؛ مصفى، ابوالفضل، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تبریز، 1357ش؛ معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، تهران، 1357ش؛ ملامظفر، شرح بیست باب، چ سنگی، 1274ق؛ نجفی، ابوالحسن، مبانی زبان‎شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران، 1371ش؛ نجفی، شمس‎‎الدین، فرهنگ اصیل، تهران، 1367ش؛ نفیسی، علی‎اکبر، فرهنگ، تهران، 1317-1318ش؛ «هدایت ‎نامه»، مجموعۀ رسائل حروفیه، به کوشش کلمان هوار، لیدن، 1909م.

ملیحه مهدوی