تیموریه

تِیْموریّه، یکی از کتابخانه‌های معروف شهر قاهره. این کتابخانه را باید از جملۀ کتابخانه‌های بزرگ و معتبر در دورۀ معاصر مصر ــ پس از دارالکتب السلطانیه، جامع‌الازهر و رضاپاشا ــ به شمار آورد (معلوف، «من نفائس...»، 364؛ «الخزانة...»، 438). کتابخانۀ تیموریه به جز دارا بودن کتابهای نفیس چاپی و خطی در علوم و فنـون مختلف، و نیز مطبوعات ارزشمند اروپایی و شـرقـی کـه غـنـای آنـجـا را مـوجـب شـده اسـت و نـیـاز مراجعه‌کنندگان را برمی‌آورد، نسخه‌های نادر و بی‌نظیری دارد که در کتابخانه‌های دیگر مصر یافت نمی‌شود؛ ازجمله باید به کتابهایی اشاره کرد که به خط علما و امرای مشهور یا به خط صاحبان آثار است (سرکیس، 652؛ معلوف، همانجا، «الخزانةالتیموریة»، 225) و در میان آنها خطوط کسانی چون محمدبن ابی‌جعفر قرطبی؛ مرتضى زبیدی، شارح قاموس؛ عبدالقادر بغدادی، صاحب خزانةالادب؛ جلال‌الدین سیوطی؛ ابن‌حجر عسقلانی؛ و شمس‌الدین محمدبن طولون حنفی دیده می‌شود (همان، 227). 

پیشینۀ تاریخی

مؤسس کتابخانه، احمد تیمور پاشا (1288-1328ق) از فضلا و کتاب‌شناسان مصر بوده است که از 1319ق با هزینۀ شخصی ــ که از طریق کشاورزی به دست آورده بود ــ به جمع‌آوری امهات آثار عربی و نوادر کتب، اعم از کتب قدیم و جدید، و بسیاری دانشنامه‌ها از مصر و شرق و غرب همت گماشت («الخزانة»، 438-439؛ ماهر، 6). 
محل کتابخانه تا پیش از جنگ جهانی اول (1914-1918م) در قویسنا بود و اما برای محافظت بیشتر کتابها از خطرات، کتابخانه به قاهره منتقل شد و ابتدا در عین سعاده، و سپس در عین شمس محل مناسبی از اوقاف بدان اختصاص یافت و جزو مجموعۀ دارالکتب المصریه قرار گرفت و با تهیۀ فهارس عام برای سهولت دستیابی به کتابها و مرمت و صحافی برخی از آنها، به اوضاع کتابخانه سر و سامانی داده شد (معلوف، همان، 226؛ خطیب، 53). 
تا پیش از جنگ، کتابخانۀ تیموریه در 29 موضوع (مانند تفسیر، حدیث، تصوف، منطق، تاریخ، جغرافیا، طب، ریاضیات و جز آنها) 134‘7 جلد کتاب داشت که 561‘3 نسخۀ خطی از آنها در 8 هزار مجلد صحافی شده بود. برخی از این نسخه‌ها متعلق به پیش از سدۀ 10ق است و در میان آنها، نسخه‌های بسیار کهنی چون شرح ابوالحسن علی بن محمد فارسی بر الغایة فی القراءات العشر، اثر ابوبکر احمدبن حسین بن مهران (د 381ق)، یا اعراب القرآن مکی بن حمّوش (د 437ق) به چشم می‌خورد (معلوف، همانجا). 
پس از جنگ، این کتابخانه گسترش یافت و با افزوده شدن موضوعاتی چون، موسیقی، علوم اجتماعی، اقتصاد، تعلیم و تربیت، دیانات، فرهنگهای فارسی و ترکی و اروپایی و دیگر کتابهای لغت، موضوعهای کتابخانه به 49، و شمار کتابها به 816‘11 مجلد رسید که حدود نیمی از آنها نسخه‌های خطی بود. در میان این کتابها، 919 کتاب خطی متعلق به پیش از 1000ق دیده می‌شود که 274 اثر به خط علما و امرا، و 167 کتاب به خط مؤلفان آنها ست (همان، 229-230). 
کتابخانۀ تیموریه بعدها صاحب بیش از 20 هزار مجلد کتاب شد. این کتابها که علوم مختلف و موضوعات گوناگون را دربر می‌گیرد، از مصر و شرق و غرب و نیز از طریق وقف و اهدا فراهم آمد (ماهر، همانجا؛ معلوف، «من نفائس»، 337). 

فهارس کتابخانه

از آنجا که احمد تیمور پاشا، مؤسس کتابخانه خود به موضوعات کتابخانه اشراف داشته، اولین کسی بوده که بر کتابها تقریظ و فهرست نوشته است. وی کتابها را بر حسب موضوع مرتب کرده، و بر مبنای حروف اعجمی شرق ــ با رعایت حروف دوم و سوم نام مؤلفان، مفسران، مورخان و لغویین و... ــ به فهرست‌نگاری همت گماشته است. در فهرست وی، حرف تعریف ال، و الفاظ ابن، اب، ام لحاظ نشده، و کوششی برای نام دقیق کتاب، جلد و صفحه به عمل نیامده است. در ذکر تواریخ، عموماً مقصود تاریخ هجری قمری است و اگر تاریخ میلادی منظور بوده، با حرف «م» مشخص شده است. اعداد فهرست نیز معرف شمارۀ کتاب در همان کتابخانه است (ماهر، 6؛ تیموریه، 3/ 3). 
دومین فهرست از آنِ عیسى اسکندر معلوف است. این فهرست که در 1341ق/ 1923م فراهم آمده، بر مبنای موضوع ــ اولین تفسیر و آخرین المجامیع ــ و شمار کتاب و نسخه‌های خطی و معرفی اجمالی مهم‌ترین نسخه‌های خطی هر یک از مـوضـوعـات کتـابخـانـه تـدویـن شـده اسـت (نک‍ : مـعـلـوف، «الخزانةالتیموریة»، 225-230، «من نفائس»، 337-344، 360-366). 
بعدها نیز فهرست تفصیلی کتابخانۀ تیموریه بدین شرح در 4 مجلد چاپ و منتشر شده است: جلد اول، المصاحف، القراءات، التفسیر (قاهره، 1948م، 302 ص). جلد دوم، الحدیث و مصطلح الحدیث (قاهره، 1947م، 446ص). جلد سوم، اسماءالمؤلفین (قاهره، 1948م، 320 ص). جلد چهارم، العقائد و علم الکلام والاصول (قاهره، 1950م، 190 ص) (نک‍ : عواد، 2/ 223؛ دلیل...، 61). 

مآخذ

«الخزانة التیموریه»، المقتبس، دمشق، 1330ق/ 1912م، ج 7؛ تیموریه، فهرست؛ خطیب، محمد عجاج، لمحات فی المکتبة و البحث و المصادر، بیروت، 1412ق/ 1991م؛ دلیل الباحث فی التراث العربی، دمشق، 1401ق/ 1981م؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ عواد، کورکیس، فهارس المخطوطات العربیة فی العالم، کویت، 1405ق/ 1984م؛ ماهر، علی، مقدمه بر التذکرة التیموریة، قاهره، 1953م؛ معلوف، عیسى اسکندر، «الخزانة التیموریة»، مجلة المجمع العلمی العربی، قاهره، 1341ق/ 1923م، ج 3، شم‍ 8؛ همو، «من نفائس الخزانة التیموریة»، همان، 1342ق/ 1923م، ج 3، شم‍ 11. 

فرهاد طاهری