تیاتر

تیاتْر، نخستین نشریۀ ویژۀ تئاتر به زبان فارسی که مسائل اجتماعی و سیاسی را با نگاهی طنزآمیز و منتقدانه در قالب نمایش‌نامه عرضه می‌داشت. این نشریه در ربیع‌الاول ۱۳۲۶/ آوریل ۱۹۰۸ آغاز به انتشار کرد و در جمادی‌الآخر/ ژوئن همین سال، پس از ۱۲ شماره به کار خود پایان داد.
سردبیر این نشریه، میرزا رضا نائینی (۱۲۹۰- ۱۸ رمضان ۱۳۵۰ق/ ۱۸۷۳- ۲۷ ژانویۀ ۱۹۳۲م) بود. او در قریۀ حصار از توابع ولایات ثلاث (ملایر، نهاوند و تویسرکان) به دنیا آمد. اجدادش در دورۀ زندیه در نواحی یزد و نائین، صاحب نفوذ بودند و پدرش میرزا حسن‌خان از حاکمان و زمین‌داران بزرگ، و مادرش نوۀ عباس میرزا نایب‌السلطنه و دختر خانلر میرزا بود. وی تحصیلات مقدماتی را در نائین آغاز کرد و پس از فوت پدر به تحصیلات خود در اصفهان، زیر نظر برادر بزرگش مرتضى قلی‌خان ادامه داد و سرانجام در مدرسۀ آمریکایی تهران به تکمیل تحصیلات پرداخت («میرزا رضا...»، ۹۷-۹۸؛ گلبن، ۵؛ پروین، ۲/ ۷۲۸؛ صدر هاشمی، ۲/ ۱۴۹-۱۵۰). 
دوران جوانی میرزا رضا، با گسترش فعالیت نواندیشانی مانند سیدجمال‌الدین اسدآبادی و میرزا آقاخان کرمانی مصادف بود. گرایش او به مطالعه در این دوره و شیوۀ روزنامه‌نگاری وی، این احتمال را پیش آورده است که او از طریق مطالعات خود، با اندیشه‌های این دو آشنا شده، و وارد مبارزات آزادی‌خواهانه گردیده است (گلبن، ۶).
نخستین فعالیت سیاسی و اجتماعی میرزارضا پس از انقلاب مشروطه روی داد و آن عضویت در انجمن اصفهان و همکاری با روزنامۀ این انجمن در ۱۳۲۴ق، احتمالاً به مدت دو سال بود (صدر هاشمی، ۱/ ۲۸۹-۲۹۰؛ گلبن، ۸). نائینی پس از این همکاری، راهی تهران شد و فعالیتهای مطبوعاتی خود را با روزنامۀ ندای وطن به سردبیری مجدالاسلام کرمانی آغاز کرد و سپس خود، مستقلاً به انتشار روزنامۀ تیاتر پرداخت (همانجا).
نائینی پس از استبداد صغیر از فعالیتهای روزنامه‌نگاری کناره گرفت و با عزل محمد علیشاه، به فعالیتهای پارلمانی و دولتی روی آورد. نخست به نمایندگی از مردم نائین و یزد، راهی مجلس دوم (ذیقعدۀ ۱۳۲۷- محرم ۱۳۳۰/ نوامبر ۱۹۰۹- دسامبر ۱۹۱۱) شد (همو، ۱۱؛ «میرزا رضا»، ۹۸؛ صدر هاشمی، ۲/ ۱۵۰). پس از آن به وزارت معارف و دادگستری رفت. از کارهای مهم او در این دوران، محاکمۀ احمدشاه به جرم احتکار گندم تهران بود. وی در سالهای پایانی عمر به مطالعه و فعالیتهای ادبی روی آورد و مدتی نیز معاونت و ریاست انجمن ادبی ایران را برعهده داشت. نائینی سرانجام در ۶۰ سالگی در تهران درگذشت و در مشهد به خاک سپرده شد (گلبن، ۸-۱۰؛ صدرهاشمی، همانجا). از نائینی دو مقاله نیز به نامهای «شرح حال متنبی» و «انتقاد ادبی»، باقی مانده است (گلبن، ۹، ۱۴-۱۶).
نخستین شمارۀ تیاتر در روز سه‌شنبه ۴ ربیع‌الاول ۱۳۲۶ق/ ۶ آوریل ۱۹۰۸م، منتشر شد. این نشریه دو شماره در هفته و در ۴ صفحه در مطبعه‌های فاروس و خورشید (مجلس) چاپ می‌شد. محل روزنامه ابتدا در خیابان ناصریه (ناصرخسرو) بود، ولی بعد به خیابان ظل‌السلطان (اکباتان کنونی) انتقال یافت (براون، ۲/ ۳۰۳؛ صدر هاشمی، ۲/ ۱۴۷-۱۴۹؛ پروین، ۲/ ۵۸۸، ۷۴۷). اسناد موجود نشان می‌دهد که نائینی حدود دو هفته پس از انتشار شمارۀ اول تیاتر، یعنی در ۱۸ ربیع‌الاول، نسبت به اخذ مجوز از وزارت معارف اقدام کرده بود (نک‍ : بیات، ۱/ ۳۹۲-۳۹۳). نشریۀ تیاتر، اندک زمانی پس از انتشار، جای خود را در میان مطبوعات آن روزگار باز کرد؛ چنان‌که حدود یک ماه پس از چاپ نخستین شمارۀ آن، روزنامۀ حبل المتین (شم‍ ۲۲، س ۲، ۱۲ ربیع‌الآخر ۱۳۲۶) و تمدن (شم‍‌ ۷۹، س ۱، ۱۱ ربیع‌الآخر ۱۳۲۶) به معرفی آن پرداخت (گلبن، ۲۸-۲۹؛ پروین، ۲/ ۵۸۹). درج قیمت نشریه به فرانک و منات (نک‍ : صدر هاشمی، ۲/ ۱۴۹)، نشان از گسترۀ توزیع آن در اروپای غربی، روسیه و قفقاز دارد.
چاپ این نشریه چند ماه بیشتر دوام نیاورد و انتشار آن در ۲۱ جمادی‌الآخر ۱۳۲۶ق، پس از ۱۲ شماره، و درج مسلسل و کامل نمایشنامۀ «شیخعلی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان...» و پیش از کودتای محمد علی‌شاه، پایان گرفت و اندکی بعد، با آغاز دورۀ استبداد صغیر، دفتر روزنامه مانند دفاتر سایر روزنامه‌ها و دیگر مراکز تئاتر تهران، توسط نیروهای کودتاگر، بمباران و غارت شد (گلبن، ۸، ۳۰؛ صدر هاشمی، همانجا؛ پروین، ۲/ ۵۸۸؛ ملک‌پور، ۲/ ۱۵۵، ۲۰۶، ۲۵۴). نائینی در شمارۀ آخر نشریۀ خود، پس از ذکر مصیبتهایی که محمد علی‌شاه در حضرت عبدالعظیم و میدان توپخانه ایجاد کرده بود، اشاره می‌کند که «اگر عمری باقی ماند و جانی از این انقلابات بدر بردیم، در شماره‌های آتیه، پرده‌های غم‌خیز تیاتر این دو سال را برای عبرت اخلاف ظاهر خواهیم داشت» (ص ۱۵۴-۱۵۵).
نائینی دربارۀ وجه تسمیۀ این نشریه و علت انتشار آن، آورده است: «مراد ما شرح و بیان رفتار قدما و سلاطین و امرا و وضع گفتار و کردار پاره‌ای از اولیای امور و قائدین ازمۀ جمهور است که به طریق مجالس تیاتر خارجه... به ملاحظۀ هموطنان عزیز عرضه دارد» (ص ۵۰). بدین‌لحاظ او در انتشار نشریۀ خود شیوه‌ای در پیش گرفت که به گفتۀ پروین (همانجا) پیشینه‌ای در میان نشریات ایرانی نداشت. نائینی (ص ۴۹-۵۰) در نخستین شمارۀ تیاتر، سرمقاله‌ای نگاشت و جهان‌بینی خود را در ارتباط با مسائل تربیتی و فرهنگی، به تفصیل شرح داد. او پایه‌های تعلیم، تربیت و تمدن را مبتنی بر ۳ اصل مدرسه، روزنامه و تئاتر قرار داد و در عین حال، جهت رهایی از تیغ تیز کهنه‌اندیشانی که با پدیدۀ نوپای نمایش مخالفت می‌ورزیدند (برای نمونه، نک‍ : ملک‌پور، ۲/ ۱۴-۱۵، که دربارۀ حساسیت برخی از نمایندگان دورۀ اول مجلس درباره «تئاتر»، سخن گفته است)، تئاتر و نمایشی را قابل قبول اعلام کرد که از «لوازم آن، پاره‌ای اصوات و تغنیات» نباشد.
نائینی در تبیین اهداف تئاتر و توجیه درج نمایشنامۀ «شیخعلی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان...» در تیاتر، به موضوعاتی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد وی با اندیشه و آثار پیش‌کسوتان ایرانی خود در امر نمایش، یعنی فتحعلی‌ آخوندزاده و میرزا آقا تبریزی (ه‍ م) آشنا بوده، و بدانها توجه نیز داشته است. برای نمونه، تهذیب اخلاق را مقصد و مقصود خود از تئاتر می‌داند (نائینی، ۵۳)؛ در حالی که اشاره به این موضوع، شعاری بود که دست‌کم ۵ دهه پیش از او، آخوندزاده با تمسک بدان، نمایش نوین ایران را بنیان نهاده بود (نک‍‌ : ملک‌پور، ۱/ ۱۷۵). نائینی با چاپ و انتشار نمایشنامۀ یاد شده (دربارۀ این نمایشنامه و تحلیل آن، نک‍ : همو، ۲/ ۲۵۲-۲۵۵)، از یک سو به‌نقد خرافه‌پرستی در جامعۀ ایرانی پرداخت، یعنی همان‌ کاری که پیش‌تر آخوند‌زاده با نگارش نمایشنامۀ «وزیرخان لنکران» (نک‍ : همو، ۱/ ۱۵۴-۱۵۸)، بدان امر مبادرت کرده بود و از سوی دیگر به نقد روابط ظالمانه و مستبدانۀ حکام قاجار روی آورد. یعنی روشی که میرزا آقا تبریزی با تصنیف نمایشنامۀ «سرگذشت اشرف‌خان‌حاکم عربستان» و «حکومت زمان خان بروجردی» (نک‍ : همو، ۱/ ۱۹۵-۲۰۴؛ آرین‌پور، ۲/ ۲۲)، به کار گرفته بود.

مآخذ

آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، ۱۳۵۴ش؛ براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطه، ترجمۀ محمدعباسی، تهران، ۱۳۳۷ش؛ بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش؛ پرویـن، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، ۱۳۷۹ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۳ش؛ گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، تیاتر (نک‍ : هم‍ ، نائینی)؛ ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش؛ «میرزا رضاخان نائینی»، ارمغان، تهران، ۱۳۱۱ش، س ۱۳، شم‍ ۱؛ نائینی، رضا، تیاتر، به کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران، ۱۳۶۶ش.

 علی میرانصاری