تمیمی، ابوسعید

تَمیمی، ابوسعید صالح بن درویش (د 1261ق/ 1845م)، ادیب و شاعر عراقی. وی ظاهراً در 1188 یا 1190ق/ 1774 یا 1776م در کاظمین متولد شد (خاقانی، 3/ 142؛ قس: بصیر، 73). از منابع چنین برمی‌آید که او زیرنظر پدر (آقابزرگ، طبقات... ، 2(2)/ 653) و به سنت مرسوم به تحصیل علوم پرداخت، اما در نوجوانی پدرش را از دست داد و از کاظمین، آهنگ نجف کرد (آلوسی، 1/ 148؛ امین، 36/ 62؛ شبر، 7/ 26؛ خاقانی، همانجا). 
روشن نیست که تمیمی چرا و با مساعدت چه کسی، به نجف رفت. به هر روی، وی در نجف به تحصیل پرداخت و اندک اندک در مجالس ادبی و حلقه‌های علمی شرکت جست و در آن مجامع چنان خوش درخشید که گویند بحرالعلوم خود تربیت او را زیرنظر گرفت (همو، نیز آقابزرگ، شبر، همانجاها). حضور وی در مجامع ادبی از جمله جلسات ادبی روز پنجشنبه که به «معرکة‌الخمیس» معروف بود (خاقانی، 3/ 142-143؛ نیزنک‍ : بحرالعلوم، 81)، او را بیش از پیش با محیط ادبی عراق آن روز و نیز روابط شعرا با ممدوحان بخشنده آشنا ساخت. وی در مدت اقامت در نجف به بزرگان قبیلۀ خزاعه پیوست و ایشان را مدح گفت. تمیمی پس از مرگ بحرالعلوم به حِلّه کوچید (آقابزرگ، الذریعة، 9(2)/ 587). در این اثنا اسباب آشنایی او با داوود‌پاشا ــ که ریاست دیوان محاسبه و انشاء را در دوران سلیمان‌پاشا برعهده داشت و بعدها والی بغداد شد ــ مهیا گردید (بصیر، 74؛ خاقانی، 3/ 144). 
داوود‌پاشا که خود اهل فضل و ادب بود (مغربی،306) و دانشمندان را بسیار گرامی می‌داشت، در سفری با تمیمی آشنا شد (بصیر، همانجا) و همین‌ که در 1232ق والی بغداد شد، او را به سمت کتابت دیوان خویش برگزید (آقابزرگ، طبقات، 2(2)/ 654؛ آلوسی، 1/ 149)؛ اما در حقیقت داوود‌پاشا هنر شاعری تمیمی را به خدمت گرفت و با این‌کار نه تنها او را بر شغل ثابت با حقوقی منظم گمارد، بلکه به ثبت وقایع بارگاه خویش موظف کرد، به طوری که هر بنایی به فرمان او ساخته می‌شد و یا هر واقعه‌ای که در روزگار او رخ می‌‌داد، ناچار در اشعار او ثبت می‌گردید (خاقانی، 3/ 156؛ بصیر، همانجا). 
روابط تمیمی با دستگاه دولتی چنان بود که علی رضا پاشا، چون در 1247ق جانشین داوود‌پاشا شد، او را در سمت خویش ابقا کرد و شاعر نیز او را در قصیده‌ای ستود (خاقانی، 3/ 152؛ بصیر، 74-75؛ آلوسی، 1/ 151). والی جدید نیز همچون خلف خویش، شاعر را به ثبت تاریخ وقایع و بناها ترغیب کرد (مثلاً برای قطعه‌ای در تاریخ بنای قصری واقع بر ساحل دجله، نک‍ : همو، 1/ 153-154؛ نیز برای نبردی 3 روزه در 1253ق و تهنیت پیروزی در اهواز، و رثای امام‌حسین (ع) و جز آنها، نک‍ : خاقانی، 3/ 150، 152). 
علی رضا پاشا در 1258ق عزل شد و بغداد را به مقصد شام ترک گفت (عزاوی، 7/ 58-59). شاعر که اینک بی‌پناه مانده بود، در قطعه‌ای در حسرت آن ایام و دورانِ خوشِ گذشته داد سخن داد (بصیر، 75-76؛ عزالدین، 46-47). اوضاع بر وی چنان تنگ آمده بود که حتى به سبب آبیاری قطعه‌زمینی شکایت به ممدوح سابق خود می‌برد (خاقانی، 3/ 144). شاید هجو و توهین به قاضی و محبوس شدن وی نیز در همین دوران بوده باشد (حرز‌الدین، 1/ 380). تمیمی سرانجام در کاظمین (یا بغداد) درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد (خاقانی، 3/ 153؛ بصیر، 76). 
تمیمی شاعری توانا بود، در علم انساب و اخبار عرب نیز تبحر داشت و به سبب دانش گسترده او را «شیخ الشعرا» می‌خواندند (خاقانی، 3/ 156). وی چنان شیفتۀ ابوتمام بود که او را «شیخ» خویش می‌نامید. بی‌گمان تمیمی همۀ حماسۀ ابوتمام را در حفظ داشت. برخی به سبب همین شیفتگی، از او به ابوتمام عصر خویش یا «ابوتمام صغیر» یاد کرده‌اند (شبر، 7/ 26-27؛ بصیر، 77- 78؛ آقابزرگ، همان، 2(2)/ 653؛ داغر، 2/ 222). اما او خود هیچ‌‌گاه به جایگاه شعرای درجۀ اول دست نیافت (مغربی،306). 
تمیمی شعر خود را وسیلۀ کسب روزی قرار داده بود. مجیزگویی و غلو در اشعار او به‌ویژه در مدح داوود‌پاشا فراوان به چشم می‌خورد (عزالدین، 32، 39، 47؛ ابن سند، 323-324). 
دیوان وی که سراسر مدح والیان و امیران است (آلوسی، 1/ 150)، پس از مرگ شاعر به همت فرزندانش محمد سعید و کاظم گردآوری شد (نقشبندی، 250). محمد رضا سید سلمان و علی خاقانی با مقابلۀ نسخه‌های متعددی که در اختیار داشتند، در 1367ق/ 1948م دیوان تمیمی را منتشر کردند. به همراه این دیوان، مجموعه قصایدی در مدح شیخ عبدعلی، مولای هویزه با عنوان «الروضة التمیمیه» که حروف اول ابیات آن، همانند حروف رویِّ آن است، به چاپ رسید (مغربی، 307). 
با عنایت به روشی که مصححان در چاپ دیوان به کار برده‌اند، می‌توان دریافت اشعاری که در دیوان وی گرد آمده، تنها بخش کوچکی از سروده‌های او ست، و شاید اشعار فراوانی از وی در مدح و رثای بزرگان و اهل بیت(ع) باشد که ما برخی از آنها را در میان مجموعه‌های شعری می‌یابیم (مثلاً نک‍ : نقشبندی، 290، 463، 542، 545، جم‍ ‌) که البته با مقابلۀ دقیق می‌توان استقصا نمود. 
از دیگر آثار شعری او، «القصیدة الهمزیة فی مدح امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب» است که به همراه تخمیسی از عبدالباقی بن سلیمان فاروقی همراه همزیۀ بوصیری در قاهره (1309ق) به چاپ رسیده است (GAL, S, II/ 904). امین نیز برخی از اشعار او را که در مدح پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) سروده شده، گرد آورده است (36/ 63-66). آثار تمیمی منحصر به این اشعار نیست؛ خاقانی به نمونه‌ای از «بند» نیز در آثار تمیمی اشاره کرده است (همانجا). 
تمیمی‌ تألیفاتی ‌نیز داشته که‌ جز‌ نامی‌ از آنها ‌نمانده ‌است، از جمله: الاخبار‌المستفادة من‌منادمات الشاه‌زاده (GAL, S, II/ 784). شرک العقول و غریب المنقول، که گویا در دوجلد به ترتیب ‌سنوات بوده، و به روش تاریخ‌نگاران از 1200ق آغاز، و به 1240ق ختم شده بوده است. وی در این کتاب به ایام وزارت داوود‌پاشا پرداخته است (آلوسی، 1/ 149؛ GAL, S، همانجا). وشاح الرود و الجواهر و العقود فی نظم الوزیر داود. این کتاب نیز ظاهراً به شرح احوال شعرای دربار داوود‌پاشا و اشعار و نکته‌ها و لطایفی که میان ایشان رد و بدل شده، پرداخته است (خاقانی، 3/ 154؛ آلوسی، همانجا).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، مشهد، 1404ق؛ آلوسی، محمود شکری، المسک الاذفر، بغداد، 1348ق/ 1929م؛ ابن‌سند، عثمان، مطالع السعود، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف و سهیله عبدالمجید قیسی، بغداد، 1991م؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1400ق/ 1980م؛ بحرالعلوم، محمدمهدی، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، نجف، 1385ق؛ بصیر، محمدمهدی، نهضة العراق الادبیة فی القرن التاسع عشر، بغداد، 1360ق/ 1946م؛ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، به کوشش محمدحسین حرزالدین، قم، 1405ق؛ خاقانی، علی، شعراء الحلة او البابلیات، نجف، 1372ق/ 1952م؛ داغر، یوسف اسعد، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، 1983م؛ شبر، جواد، ادب الطف، بیروت، 1397ق/ 1977م؛ عزالدین، یوسف، الشعرالعراقی، قاهره، دارالمعارف؛ عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، 1375ق/ 1955م؛ مغربی، عبدالقادر، «دیوان التمیمی»، مجلة المجمع العلمی العربیه، دمشق، 1368ق/ 1949م، ج 24، شم‍ 1؛ نقشبندی، اسامه ناصر و ظمیاء محمدعباس، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، کویت، 1406ق/ 1985م؛ نیز:

GAL, S. 
ایران‌ناز کاشیان