تمیم بن ابی بم مقبل عجلانی

تَمیمِ بْنِ اُبَیِّ بْنِ مُقْبِلِ عَجْلانی، ابوکعب (یا ابوحُرة) (د نیمۀ سدۀ 1ق/ 7م)، شاعر مخضرم عرب، از اصل قیس بن عیلان. نه تاریخ تولدش معلوم است، نه تاریخ وفاتش. برخی وی را به اشتباه ابن‌اُبی ‌مقبل گفته‌اند (نک‍ : ابن‌حبیب، «کنی‌الشعراء...»، 289؛ ابن‌قتیبه، 106). نیز دو کنیه برای او ذکر کرده‌اند: ابوکعب (نک‍ : ابن‌حبیب، همانجا؛ ابوعبید، سمط...، 1/ 68؛ صفدی، 10/ 416) و ابوحرّه (نک‍ : ابن‌درید، 12؛ قس: سکّر، 63). از این دو کنیه چنین بر‌می‌آید که او احتمالاً فرزندانی به نامهای کعب و حره داشته است (نیز نک‍ : حسن، 7). شاعر یک‌جا در دیوان ناتوانی خویش را به نحوی صمیمی با حره بازگفته است (ص 72 بب‍ ‌). می‌دانیم که تمیم از یک چشم نابینا بوده (ابن‌قتیبه، صفدی، همانجاها)، و خود به این نقیصه اشاره کرده است (نک‍ : ص 76). 
تمیم به سنت جاهلیان، دهماء همسر پدر خویش را به زنی گرفت، اما در عصر اسلام، حکم به جدایی آن دو دادند (نک‍ : همو، 267؛ ابن‌حبیب، المحبر، 326). وی ظاهراً از اسلام ناخشنود و گریزان بود و با آنکه مسلمان شده بود، همچنان بر اهل جاهلیت و آن روزگاران مویه می‌کرد (نک‍ : ابن‌سلام، 1/ 150؛ صفدی، همانجا؛ نیز مضمون بعضی از اشعار او، چون: ص 132، 138، 141). 
از برخی روایات چنین برمی‌آید که او در کهن‌سالی و پس از جدایی از دهماء، با سُلَیمى دختر عَصَر عُقَیلی ازدواج کرده است (نک‍ : ابن‌قتیبه، همانجا). ابن‌رشیق وی را صاحب 10 فرزند شاعر دانسته که نامهایشان را نیز آورده است و مادرش را دختر شاعر بزرگ امیة بن ابی‌صلت پنداشته است (2/ 308). گویند که او دختری نیز به نام ام شریک داشته که گاهی ابیات پدر را تفسیر و شرح می‌کرده است (نک‍ : ابوعبید، معجم....، 1/ 131). 
در کار سیاست، تمیم به عثمان (مق‍ 35ق/ 656م) گرایش داشت و پس از قتل وی، او را رثا گفت و فریاد انتقام سر داد (نک‍ : ص 11-21)؛ همچنین در جنگ صفین، جانب امویان را گرفت (نک‍ : سکر، همانجا؛ حسن، 8) و قصیده‌ای در جواب و رد نجاشی ــ کـه معاویـه را هجا گفتـه بود ــ سرود (نک‍ : ص 335-336).
گویند که وی حدود 120 سال بزیست (نک‍ : ابن‌حجر، 1/ 195؛ بغدادی، 1/ 231)، اما منابع معاصر در تاریخ مرگ او هم‌داستان نیستند؛ سزگین مرگ او را اندکی پس از 70ق/ 690م (II/ 248 GAS,)، سکر حوالی 42ق/ 662م (همانجا) و بلاشر پس از قتل عثمان در بیش از 100 سالگی (II/ 277) دانسته‌اند.

شعر تمیم

پیرامون استعداد شعری و ارزیابی سروده‌های این شاعر، داوریهای موافق و مخالف و گاه سطحی بسیار است. مثلاً ابن‌سلام جمحی (د 231ق) وی را شاعری برجسته و نیکو خوانده، و در طبقۀ پنجم شاعران جاهلی نهاده است (1/ 143، 150)، اما سزگین (همانجا) این طبقه‌بندی را نادرست می‌داند. اصمعی او را از شاعران طراز اول عرب نمی‌داند (ص 12؛ نیز نک‍ : مرزبانی، 73)؛ اما به عکس گویند که اخطل (د ح 92ق) وی را شاعرترین شاعران می‌پنداشته‌ است (نک‍ : ابن رشیق، 1/ 97).
بی‌گمان در اشعار تمیم هیچ قصیده‌ای یافت نمی‌شود که بتوان قاطعانه از صحت آن به همان شکل که نقل شده، اطمینان داشت؛ با این حال، کتابهای لغت و ادب عرب چون جمهرة اللغة ابن درید، لسان العرب ابن‌منظور، خزانةالادب بغدادی و جز آن مشتمل بر شواهدی از شعر وی در مسائل لغوی است. اشعار او توسط گروهی از لغویان مشهور چون ابوعمروشیبانی، اصمعی، ابن‌سکیت و طوسی گردآمده است (نک‍ : ابن‌ندیم، 178). آن‌گاه ابوعبدالله محمد بن مُعَلَی ازدی در سدۀ 3 ق دیوان او را شرح کرد (GAS, II/ 429)؛ سپس ابوعلی قالی (د 356ق) آن را به اندلس برد (ابن‌خیر، 397). در 1381ق/ 1962م عزت حسن به چاپ دیوان در دمشق همت گماشت. احمد توریک هم در آنکارا (1386ق/ 1967م) و مجید طواد (همراه با شرح) در بیروت (1418ق/ 1998م) آن را منتشر کردند. 
وصف، فخر و غزل، مضامین اصلی شعر تمیم است. وی در اشعار خود به توصیف بادیه، اشیاء و حیوانات محیط پیرامون خویش می‌پردازد؛ همچنین شجاعت، کرم، امانت‌داری، میگساری، قمار، اقتدار و چیرگی قبیلۀ خود را می‌ستاید و بدان ویژگیها مباهات می‌کند. شهرت اصلی او در وصف قِدْح (= تیرقمار) است و ذکر قدح وی مَثَل گشته است (نک‍ : ثعالبی، 218؛ عوفی، 373؛ بـرای وصـف قــدح، نک‍ : تمیـم، 26-30، 134-136، 263-264). قصائدش غالباً با نسیب آغاز می‌شود، اما این مقدمه‌ها معمولاً تصنعی و متکلف است و از عشقی سرکش یا عاطفه‌ای راستین سرچشمه نمی‌گیرد. یادکرد دهماء و توصیف وی در دیوان بسیار است (مثلاً نک‍ : ص 142-143، 181، 266-270، 311، 343-344).
ساخته‌های هجوآمیز او از قطعاتی در هجو نجاشی (نک‍ : ص 344-345)، و دو قصیده در هجو اخطل چندان فراتر نمی‌رود (نک‍ : ص 107-112، 312-314). حکمت و ایراد مثل نیز در اشعار وی از جایگـاه ‌ویژه‌ای برخوردار است (مثلاً نک‍ : ص 3، 24، 25، جم‍ ‌).
بلاشر (II/ 278) از تأثیر آشکار قرآن کریم بر اشعار او سخن می‌گوید. و به راستی استعمال واژگانی چون شهید، اسلام (نک‍ : ص 14)، ‌‌‌ام‌الکتاب، جهاد (ص 17)، کفر (ص 103)، الله (ص 168) و... مؤید این نظر او است. اقتباس از مضامین برخی از آیات نیز نشانگر اثرپذیری شاعر از قرآن کریم است (نک‍ : ص 23، 273، 275، جم‍ ‌). تمیم را از اصحاب «مَشوبات» (قصـائدی که در آنها کفر و اسلام به هم درآمیخته است، مثلاً نک‍ : ص 315-334) شمرده‌اند.

مآخذ

ابن‌حبیب، محمد، «کنی‌الشعراء و من غلبت کنیته على اسمه»، نوادر المخطوطات، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، 1374ق/ 1955م، ج 7؛ همو، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، بیروت، 1361ق/ 1942م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، 1328ق؛ ابن‌خیر، محمد، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا و ریبراتارگو، بیروت، 1382ق/ 1963م؛ ابن‌درید، محمد، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، 1378ق/ 1958م؛ ابن‌رشیق، حسن، العمدة، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1972م؛ ابن‌سلام جمحی، محمد، طبقات فحول الشعراء، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، 1400ق/ 1980م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، بیروت، عالم‌الکتب؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوعبیدبکری، عبدالله، سمط اللآلی، به کوشش عبدالعزیز میمنی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ همو، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ اصمعی، عبدالملک، فحولة الشعراء، به کوشش ش. توری، بیروت، 1400ق/ 1980م؛ بغدادی، عبدالقادر، خزانة‌الادب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1404ق/ 1984م؛ تمیم بن ابی، دیوان، به کوشش عزت حسن، دمشق، 1381ق/ 1962م؛ ثعالبی، عبدالملک، ثمار القلوب، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف؛ حسن، عزت، مقدمه بر دیوان تمیم بن ابی (هم‍ ‌)؛ سکر، عزمی، معجم الشعراء فی تاریخ الطبری، بیروت، المکتبة المصریه؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، 1400ق/ 1980م؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1324ق/ 1906م؛ مرزبانی، محمد، الموشح، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، 1385ق/ 1965م؛ نیز: 

Blachère, R., Histoire de la littérature arabe, Paris, 1964; GAS.
هادی نظری منظم