تمرتاشی

تِمِرْتاشی، شمس‌الدین محمد بن عبدالله عمری غَزّی (939-1004ق/ 1532-1596م)، فقیه و خطیب حنفی. در نسخۀ یکی از آثار خود وی، سال 1006ق به عنوان تاریخ وفات او ضبط شده است (نک‍ : سرکیس، 1/ 641). او از خاندانی اهل علم بود، خاندانی که خطابت در میان آنها پیشینه‌ای کهن داشت (همانجا). وی در آغاز نزد شمس‌الدین محمد ابن مشرقی، فقیه شافعی غزه به آموختن فقه پرداخت. ظاهراً چندین‌بار به قاهره سفر کرد که اسباب آموختن فقه حنفی را برای او فراهم آورد. تمرتاشی در قاهره نزد برخی از بزرگان آن دیار همچون ابن‌عبدالعال و علی بن امرالله حنایی، قاضی القضات مصر و ابن‌نجیم دانش آموخت (محبی، 4/ 19) که ظاهراً شخص اخیر بیشترین تأثیر را بر او داشته است (نک‍ : GAL, II/ 401).
با استناد به تاریخ تألیف برخی از آثار او، و نیز طبقۀ رجالی استادانش در قاهره، به نظر می‌رسد که وی در آخرین سفر به آن دیار شیخی تمام بوده است (نک‍ : دنبالۀ مقاله)؛ شاید در همین سفر و حضور تمرتاشی در قاهره بوده که نیای محبی، صاحب خلاصة الاثر به حضور او شتافته، در محضرش شاهد تواناییهای علمی او بوده، و سپس وی را با اوصافی ارزشمند ستوده است (محبی، 4/ 20). صیت شهرت تمرتاشی که در فقه سرآمد گشته بود، همه جا گسترد و در شهر خویش، مردم برای استفتائات خود نزد او می‌شتافتند. بسیاری کسان همچون عبدالنبی خلیلی ــ که راوی کتاب تنویر الابصار او هم بوده است ــ نزد وی علم آموختند (حصکفی، 1/ 19-20).
گذراندن دورۀ فقه شافعی نزد استادان آن مذهب و سپس آموزش فقه حنفی او را در این زمینه‌ها صاحب‌نظر کرده بود. افزون بر آراء و فتاوی او بر مذهب حنفی، گاه در منابع، یادکردها و نقلیات وی از شافعی نیز بیانگر این توانایی او ست (نک‍ : همو، 4/ 394). در باب مسائل فقهی باید تمرتاشی را در شمار مجتهدان جای داد. او گاه با عدول از رأیی خاص، به «اختیار» فراتر از مذهب به‌خصوص می‌پرداخته، و مجموعه‌ای از اختیارات او در منابع فقهی وارد شده است (مثلاً نک‍ : ابن‌نجیم، 1/ 422؛ حصکفی، 3/ 134؛ ابن عابدین، 1/ 575، 2/ 157). 
در نگاهی به نشانه‌هایی از زیست فرهنگی تمرتاشی و با توجه به برخی از آثار منسوب به وی، به نظر می‌رسد دست‌کم به سبب سرزمینی که در آن می‌زیسته، با برخی موضوعات اجتماعی و همچنین صاحبان مذاهب و ادیان دیگر ارتباط تنگاتنگی داشته است. تألیف آثاری همچون رسالة النفائس فی احکام الکنائس در باب رفتار با مسیحیان بلاد اسلامی، رسالة فی احکام الدروز و الاَرفاض در باب رفتار با شیعیان و دروزیان، رسالة فی عصمة الانبیاء، و نیز رسالة فی النقود (نک‍ : محبی، 4/ 19)، بیانگر همین امر است.

آثـار

تمرتاشی عالمی پر کار بود و آثاری در زمینه‌های مختلف از خود برجای نهاد. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان آثار او را در زمینه‌های فقه، اصول، ادبیات عرب، کلام و تصوف جای داد. 

الف‌ـ چاپی

1. تنویر الابصار و جامع البحار، که در میان آثار او بیشترین میزان توجه را به خود جلب نموده است. این کتاب که در 995ق/ 1586م تألیف شده، با انبوهی نسخۀ خطی موجود در کتابخانه‌های مختلف جهان، اثری کم حجم در فقه حنفی است. بر این اثر شروح و حواشی بسیاری نگاشته شده که بروکلمان شمار زیادی از آنها را به همراه نشانه‌هایی از نسخ خطی آنها فهرست کرده است (نک‍ : GAL,S, II/ 428). از میان این آثار شرح علاءالدین حصکفی با عنوان الدر المختار دارای اشتهار فراوانی است. ابن عابدین نیز در اثری با نام رد المحتار علی الدر المختار بر این شرح، حاشیه زده است (نک‍ : مآخذ). 2. ترتیب فتاوی العلامة زین بن نجیم مصری که در استانبول (1296ق) به چاپ رسیده است.

ب‌ـ خطی

بجز تنویر الابصار، دیگر آثار تمرتاشی به صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های گوناگون جهان نگهداری مـی‌شود: 1. اعانة الحقیر، در شـرح کتـاب زاد الفقیـر ابن همام (د 861 ق)، در فقه حنفی. مؤلف این اثر را در 982ق/ 1574م به پایان برده است. نسخی از آن در مجموعۀ خدیویه (3/ 6-7) و کتابخانۀ دولتی آلمان یافت می‌شود ( آلوارت، شم‍ 4609). 2. تک‌نگاری فقهی در قالب «رساله‌»ای در نقل آراء و سخنان بزرگان و عالمان حنفی در برخی مباحث فقهی (تألیف: 979ق) که در انتهای نسخۀ اعانة الحقیر موجود است (خدیویه، 3/ 7). 3. فتاوی التمرتاشی، که نسخه‌ای از آن در مجموعۀ خدیویه موجود است (3/ 88). بروکلمان نسخه‌های دیگری از آن را در موصل، اسکندریه و پتنه معرفی کرده است (GAL, II/ 96). 4-6. کتاب آموزشی معین المفتی على جواب المستفتی؛ شرح مؤلف بر تنویر با عنوان منح الغفار؛ و اثری با عنوان مواهب المنان از دیگر آثار فقهی تمرتاشی به شمار می‌روند که نسخه‌هایی از آنها باقی مانده است (نک‍ : زرکلی، 6/ 239-240؛ حاجی‌خلیفه، 2/ 1746). 7. الوصول الى قواعد الاصول، در علم اصول نیزکه به نام تحفة طالب الوصول هم شناخته می‌شود، نمونۀ دیگری از توجه مؤلف به امر آموزش است. نسخه‌ای از الوصول به خط خود مؤلف که تحریر آن را در اوایل ربیع الاول 1000/ دسامبر 1591 به پایان برده، در مجموعۀ خدیویه موجود است (2/ 269). 8. عقد الجواهر النیرات فی بیان خصائص الکرام العشرة الثقات، که در بیان عشرۀ مبشره و در 12 باب تدوین گشته، و نسخه‌ای از آن در خدیویه موجود است (7/ 155).

ج‌ـ آثار یافت نشده

آثاری چون رسالة فی دخول الحمام؛ رسالة فی مسح الخفین؛ رسالة فی النقود؛ رسالة النفائس فی احکام الکنائس، که از تک‌نگاریهای فقهی تمرتاشی بوده‌اند؛ رسالة فی احکام الدروز و الارفاض نیز نشان دهندۀ آگاهی او از دیگر مذاهب است. آثاری چون رسالة فی علم الصرف، شرح کتاب العوامل جرجانی در نحو، و قطعة من شرح القطر الندی بازتابندۀ توانایی او در ادب عرب است (نک‍ : محبی، 4/ 19-20؛ بغدادی، 2/ 262). تألیف رسالة فی التصوف نیز به نظر می‌رسد تحت تأثیر گـرایشهای صوفیانۀ مهم‌ترین استادش ــ ابن نجیم ــ بوده باشد (نک‍ : غزی، 3/ 154).

مآخذ

ابن عابدین، محمدامین، رد المحتار، بیروت، 1415ق؛ ابن نجیم، زین‌الدین، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، 1418ق؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ حصکفی، محمد، الدر المختار، بیروت، 1415ق؛ خدیویه، فهرست؛ زرکلی، اعلام؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ غزی، محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1945-1958م؛ محبی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، 1284ق؛ نیز:

Ahlwardt ; GAL; GAL,S. 
فرامرز حاج منوچهری