تقی الدین حصنی

تَقیُّ‌الدّینِ حِصْنی، ابوبکر بن محمد بن عبدالمؤمن (752-829 ق/ 1351-1426م)، فقیه صوفی‌مشرب شافعی در عصر ممالیک شام. نسب او را از طریق امامان شیعه به امام حسین(ع) رسانده‌اند (سخاوی، 11/ 81) که احتمالاً اهمیت دادن او به مسئلۀ امامت (نک‍ : آثار) و محبت به اهل بیت پیامبر(ص)، در ساختن این نسب بی‌تأثیر نبوده است. او نزد دانشمندان زمان خود همچون شریشی، ابن جابی و صدر یاسوفی، فقه شافعی آموخت و سپس خود در زمرۀ علمای شافعی درآمد (همو، 11/ 82؛ ابن عماد، 7/ 188).
سیره‌نویسان زندگی او را به دو بخش دنیاگرایی و زهدگزینی تقسیم کرده‌اند. وی پس از گذر از دورۀ نخست زندگی، شیوۀ زندگی خود را تغییر داد و از اجتماع و زنان دوری گزید و به زهد و گوشه‌نشینی و تألیف روی آورد؛ بدین‌ترتیب مورد توجه مردم قرار گرفت، مریدان بسیاری یافت و از جایگاه اجتماعی مناسبی برخوردار گشت (سخاوی، همانجا). در همین دوره بود که زاویه‌ای در دمشق تأسیس کرد که تاکنون در تولیت آل حصنی است (علبی، 415-416؛ نعیمی، 2/ 200).
شاید علت اصلی شهرت حصنی مخالفتهای شدید و علنی او با عقاید ابن‌تیمیه باشد. او در کتابهایش مانند دفع شبه... صریحاً حکم به کفر ابن تیمیه داده، و در مواردی نیز با نوشتن کتابهایی همچون رسالة فی الامامة درصدد پاسخ‌گویی به آراء ابن تیمیه برآمده است.
فضای حاکم بر محافل علمی عصر ممالیک، به‌ویژه مخالفتهای حنابله و شافعی‌مذهبان با یکدیگر، برای کسی چون حصنی این موقعیت را فراهم می‌آورد تا با حنابلۀ دمشق نیز که معتقـد به آراء خلاف اجمـاع ابن‌تیمیـه بودنـد، مخـالفت ورزد؛ از این‌رو فتنه‌های زیادی میان شاگردان او و حنابله به وجود آمد (سخاوی، همانجا). رویکرد حصنی به سلوک صوفیانه و نگارش چندین کتاب (نک‍ : آثار) در این موضوع از دیگر مظاهر مخالفت او با ابن‌تیمیه است. برخوردهای انتقادی حصنی با افکار ابن‌تیمیه، بی‌باکی او در ابراز عقاید و مبالغه در امر به معروف و نهی از منکر نشان‌دهندۀ توجه خاص او بر موضوعات اجتماعی است.
حصنی به گفتۀ بیشتر منابع در 829 ق در حالی که از ضعف شنوایی و بینایی رنج می‌برد، از دنیا رفت (نک‍ : ابن ایاس، 2/ 106؛ شوکانی، 1/ 166). تنها بغدادی سال درگذشت او را 839ق ذکر کرده است (1/ 236). در تشییع جنازۀ او بسیاری کسان از جمله بزرگان حنابله شرکت داشتند.

آثـار

الف ـ چاپی

1. کفایة الاخیار فی حل غایة الاختصار، شرحی است بر کتاب غایة الاختصار ابوشجاع اصفهانی (د 448ق/ 1056م) در فقه شافعی. این کتاب در سالهای 1348ق، 1356ق و 1373ق در قاهره به چاپ رسیده است. 2. دفع شبه من شبّه و تمرد و نسب ذلک الی الامام احمد. حصنی در این کتاب عقاید ابن تیمیه را رد کرده، و حکم به تکفیر او نموده است. این کتاب در 1350ق در قاهره به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

1. تنبیه السالک على مظان المهالک. حصنی در این کتاب با بیان اسباب بدعت، به فتاوی ابن‌تیمیه اشاره کرده است (تقی‌الدین، 66-67). نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ رامپور هند موجود است (GAL, S, II/ 112). 2. سیر السالک فی اسنی المسالک. این اثر در طبقات مشایخ صوفیه نوشته شده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ رامپور هند نگهداری می‌شود (سید، 2(3)/ 183). 3. رسالة فی الامامة. مؤلف این کتاب را در رد کسانی که امامت را به اهل بیت اختصاص داده‌اند، نگاشته، و درخصوص امامت خلفای اربعه و فضایل صحابه مطالبی بیان کرده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ آصفیۀ حیدرآباد موجود است (همو، 2(3)/ 162). 4. قمع النفوس و رقیة المأیوس، که نسخه‌ای از آن را در کتابخانۀ ایاصوفیۀ ترکیه می‌توان یافت (دفتر...، 119). 5. النسوة العابدات و الامور المفسدات. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانۀ برلین موجود است ( آلوارت، شم‍ 8815). 6. اسباب المهلکات (GAL, II/ 117). 7. الفوائد فی الفقه على مذهب الامام الشافعی (GAL,S، همانجا). 8-9. برخی پرسش و پاسخها و فتاوی فقهی که نسخه‌هایی از آنها در کتابخانه برلین موجود است ( آلوارت، شم‍ 2104, 5616). 10. مسوده‌ای در آداب الاکل و الشرب (همان، شم‍ 5468).

ج ـ آثار یافت نشده

شرح صحیح مسلم؛ شرح منهاج الطالبین نووی؛ تخریج احادیث الاحیاء؛ قواعد فقه؛ شرح اسماء الله الحسنى؛ تفسیر آیاتی از قرآن؛ اهوال القبور (بغدادی، همانجا؛ زرکلی، 2/ 69).

مآخذ

ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1404ق/ 1984م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ بغدادی، هدیه؛ تقی‌الدین حصنی، ابوبکر، دفع شبه من شبه و تمرد، قاهره، 1350ش؛ دفتر کتبخانۀ ایاصوفیه، استانبول، 1304ق؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1355ق؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1959م؛ شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، 1348ق؛ علبی، اکرم حسن، خطط دمشق، دمشق، 1410ق/ 1989م؛ نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، 1988م؛ نیز:

Ahlwardt ; GAL; GAL,S.
حسین خوشدل