تقدمة المعرفه

تَقْدِمَةُ الْمَعْرِفَة، در لغت به معنی پیش‌آگهی از وقوع رخدادهای مختلف و به‌ویژه در پزشکی به معنی پیش‌بینی پزشک دربارۀ سیر بیماری و سرانجام بیمار (ابن سینا، 3/ 41؛ جرجانی، الاغراض...، 178) برپایۀ نشانه‌های موجود (بقراط، «تقدمة..»، بند 1؛ یعقوبی، 1/ 116)، از جمله رنگ چهره (بقراط، همان، بند 2؛ یعقوبی، همانجا)، نحوۀ تنفس (بقراط، همان، بند 5؛ یعقوبی، همانجا)، عرق (همانجاها) و نشانه‌های دیگر. تقدمة‌المعرفة پس از تشخیص بیماری از سوی پزشک است (جرجانی، همانجا).
این عبارت به روزگار ترجمۀ آثار یونانی به عربی در برابر Prognostikon، نام یکی از برجسته‌ترین آثار بقراط (ه‍ م؛ معرّبِ هیپوکراتس کوسی) به کار رفت. در روزگاری که پزشکان کنیدوسی بر آن بودند که برخی بیماریهای خاص را بشناسند یا از یکدیگر تمیز دهند، پزشکان کوسی و در صدر آنها بقراط بیشتر به آنچه امروزه آسیب‌شناسی عمومی نامیده می‌شود، توجه داشتند. در واقع پزشک باید شباهتهای موجود میان بیشتر بیماریهـا را ــ گرچـه تفاوتهایـی با هم دارنـد ــ می‌شناخت و این‌چنین بود که در پزشکی بقراطی تقدمة المعرفه بسی بیش از تشخیص اهمیت یافت (سارتن، 341-342). مثلاً در اثر بقراطی «بیماریهای همه‌گیر» یا الامراض الوافدة تبها با همین دیدگاه یعنی براساس سیر بیماری و مدت آن، و حالاتی که مرگ بیمار را در پی دارد، دسته‌بندی می‌شوند (نک‍ : کتاب I، بند 24). در دورۀ اسلامی نیز همواره بر اهمیت فن تقدمة المعرفه و نیز کتاب بقراط اشاره شده است. در واقع تقدمة المعرفۀ بقراط از آثاری به شمار می‌رفت که از بر کردن آنها در میان دانش‌آموزان پزشکی رایج بود (ابن ابی اصیبعه، 2/ 124، 2/ 273: دربارۀ رشیدالدین ابوحلیقه و ابوالفرج ابن قف).
کتاب تقدمة المعرفه از جمله آثاری است که دست‌کم از دوران اسکندرانی به خود بقراط نسبت داده شده است (سارتن، 356) و محققان جدید نیز آن را جزو کهن‌ترین و اصیل‌ترین آثار مجموعۀ بقراطی می‌دانند («زندگی‌نامه...»، VI/ 419-420). پژوهشگران، دیگر اثر اصیل بقراط یعنی تدبیر امراض الحادة را متمم این کتاب دانسته‌اند (سارتن، 357). ثابت بن قره در مقاله‌اش دربارۀ بقراطها 4 بقراط برمی‌شمرد که بقراط اول، هفتمین نسل از اسکلپیادس و مؤلف دو کتاب الکسر و الخلع و المفاصل، و بقراط دوم نوۀ او و نگارندۀ تقدمة المعرفة، کتاب الفصول، مقالات اول و سوم اپیدمیا ( ابیذیمیا یا الامراض الوافدة) و جز آن است (ابن ندیم، 352).
متن تقدمة المعرفه را حنین بن اسحاق (ه‍ م) برای ابراهیم بن محمد بن موسى به عربی ترجمه کرد (حنین، شم‍ 91؛ ابن ندیم، 347) از ترجمۀ عربی تقدمة المعرفه نسخه‌های بسیاری موجود است (نک‍ : GAS, III/ 32)؛ بر این جمله باید نسخه‌ای از آن را که در حلب موجود است نیز افزود (دِگن، 272). به اعتقاد دگن نسخه‌های موجود عربی (و سریانی) شماری از آثار بقراط، و از جمله تقدمة المعرفه، از شروح جالینوس بر این آثار استخراج شده‌اند و به نام آثار اصلی بقراط به آیندگان انتقال یافته‌اند (ص276- 277).
یعقوبی از تقدمة المعرفۀ بقراط در 3 فصل و 20 «تعلیم» یاد کرده، و خلاصۀ مطالب تعالیم بیست‌گانۀ آن را نقل کرده است (1/ 116-119). این خلاصه از لحاظ شمار تعالیم و ترتیب و نوع مطالب آنها با متن یونانی موجود متفاوت است. کلامروت بر آن است که منقولات یعقوبی از ترجمه‌‌ای کهن‌تر از ترجمۀ حنین بن اسحاق (ترجمۀ سرجس؟) تلخیص شده که نه تنها واژگان عربی آن با روایت عربی مکتب حنین تفاوت دارد، که حتى روایت یونانی موجود استفادۀ دو مترجم نیز تفاوتهایی داشته است (ص 201-203).
جالینوس (ه‍ م) شرحی بر این کتاب نوشته بود که سرجس آن را به سریانی برگرداند. حنین بار دیگر شرح و اصل کتاب را برای سلمویه فرزند بنان به سریانی درآورد و شاگردش عیسی بن یحیى نیز تفسیر جالینوس را به عربی ترجمه کرد (حنین، نیز ابن ندیم، همانجاها). جالینوس خود اثری به نام نوادر تقدمة المعرفه نوشته، و در آن خواننده را به در پیش گرفتن این کار ترغیب، و شیوه‌های جالبی نیز پیشنهاد کرده بود. این اثر را ایوب رهاوی به سریانی ترجمه کرد، سپس حنین بدون در دست داشتن این ترجمه بار دیگر آن را به سریانی درآورد و عیسی بن یحیى نیز آن را به عربی برگرداند (حنین، شم‍ 69؛ ابن ندیم، 349: «تقدمة المعرفة در یک مقاله»؛ برای شرحهای نوشته شده بر این اثر، نک‍ : GAS, III/ 32-33).
در آثار ابن ابی اصیبعه، قفطی و دیگر تاریخ‌نگاران پزشکی دورۀ اسلامی بارها به هنگام ستایش از پزشکان نامی، به زبانزد بودن آنها در تقدمة المعرفه اشاره شده است (مثلاً قفطی، 397: دربارۀ ابوالحسن بن سنان؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 311، 2/ 34، 44: دربارۀ رازی، سعید بن عبدربه و صالح بن بهلۀ هندی). بسیاری از پزشکان دورۀ اسلامی به سبب اهمیت تقدمة المعرفه در پزشکیِ کهن، بخشی از آثار خود را به این موضوع اختصاص داده، و غالباً عنوان آن بخش را نیز «تقدمة المعرفة» نامیده‌اند (مثلاً ابن سینا، فن دوم از کتاب چهارم، 3/ 41 بب‍ : «فی تقدمة المعرفة و احکام البحران»؛ جرجانی، الاغراض، 178-202، ذخیره...، 225-235؛ قس: اهوازی، مقالۀ دهم از بخش نخست در 12 باب به مطالب مختلف مربوط به پیش‌بینی وقوع بحران و پیش آگهی از سرنوشت بیمار اختصاص دارد، اما اصطلاح تقدمة المعرفه تنها در چند موضع، 1/ 404-405 ــ و نه در عناوین ابواب دوازده‌گانۀ این مقاله ــ به کار رفته است).
اصطلاح تقدمة‌ المعرفه در معنی عام خود در بسیاری از متون کهن و حتى در عنوان برخی از آثار به کار رفته است. از جملۀ آنها ست: پیش‌بینیهای احکام نجومی (بتانی، 203: «تقدمة المعرفة بالکائنات من قِبَل عِلم النجوم و على مثل هذا سُیِّرَ الهَیْلاجات للاَعْمار»؛ تیفاشی، 337: «الباب السابع فی تقدمة‌المعرفة بالحوادث الکائنة فی العالم السفلی من جهة کسوف النیرین...»؛ ابن تیمیه، الفتاوی...، 1/ 390-392) و از جمله پیش‌بینی زمان بالا آمدن آب نیل براساس اوضاع ستارگان (مقریزی، 1/ 120: تقدمة‌المعرفة بحال النیل فی کل سنة، با استناد به شرح ابن رضوان بر «چهار مقالۀ» منسوب به بطلمیوس)؛ یا اشاره به علم فراست به عنوان «تقدمة‌المعرفة اخلاق مردمان» (ابوعلی مسکویه، 167)، پیش‌بینی براساس رعد و برق و اختلاج اعضا (ابن تیمیه، منهاج...، 4/ 22؛ قس: ابن حزم، 10، که تأکید می‌کند پیش‌آگهیهای پیامبر(ص) از نوع تقدمة‌المعرفه براساس احکام نجوم، شانه‌بینی و جز آن نبوده است).
برخی آثار دیگر که عبارت تقدمة‌المعرفه در عنوان آنها آمده است، عبارت‌اند از: چند اثر از کندی از جمله تقدمة المعرفة بالاستدلال بالاشخاص العالیة علی المسائل و به‌ویژه آثارش در «تقدمیات» از جمله رسالة فی اسرار تقدمة المعرفة و رسالة فی تقدمة المعرفة بالاحداث (ابن ندیم، 318-320) و کتاب تقدمة المعرفة جابر بن حیان (همو، 421).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق/ 1882م؛ ابن تیمیه، احمد، الفتاوی الکبرى، به کوشش حسین محمد مخلوف، بیروت، 1398ق/ 1978م؛ همو، منهاج السنة النبویة، به کوشش محمدرشاد سالم، ریاض، 1406ق/ 1986م؛ ابن حزم، علی، جوامع السیرة، به کوشش احسان عباس و دیگران، قاهره، 1956م؛ ابن سینا، القانون، رم، 1593م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوعلی مسکویه، «الشوامل»، ضمن الهوامل و الشوامل، به کوشش احمدامین و احمد صقر، قاهره، 1370ق/ 1951م؛ اهوازی، علی، کامل الصناعة الطبیة، بولاق، 1294ق/ 1877م؛ بتانی، محمد، الزیج الصابی، به کوشش ک. آ. نالینو، رم، 1899م؛ تیفاشی، احمد، سرور النفس بمدارک الحواس الخمس، تهذیب ابن منظور، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1400ق/ 1980م؛ جرجانی، اسماعیـل، الاغراض الطبیة، چ تصـویری نسخۀ خطی شم‍ 4856 کتابخانۀ مرکـزی دانشگاه تهران، تهران، 1345ش؛ همو، ذخیرۀ خوارزمشاهی، چ تصویری نسخۀ خطی بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1355ش؛ حنین بن اسحاق، رسالة الى علی بن یحیى فی ذکر ماترجم من کتب جالینوس (نک‍ : مل‍ ، برگشترسر)؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، اختصار زوزنی، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ مقریزی، احمد، الخطط، بیروت، مکتبة احیاء العلوم؛ یعقوبی، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1883م؛ نیز:

Bergsträsser, G., Hunain ibn Isḥāq über die syrischen und arabischen Galen-Übersetzungen. Zum ersten mal herausgegeben und übersetzt, Leipzig, 1925; Degen, R., «An Unknown Manuscript of the Book of Epidemics of Hippocrates», Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, 1986, III/ 269-279; Dictionary of Scientific Biography, New York, 1972; GAS; Hippocrates, «Epidemics», Hippocrates, London, 1923, I/ 139-288; id, «Prognostic», ibid, II/ 139-288; Klamroth, M., «Uber die Auszüge aus griechischen Schriftstellern bei al-Ja‘qûbî», ZDMG, 1886, vol. XL; Sarton, G., A History of Science, New York, 1964.
یونس کرامتی