تشبیهی کاشانی

تَشْبیهیِ کاشانی، کمال‌الدین علی‌اکبر(د1040ق/ 1630م)، از شعرای دوران صفوی. وی فرزند محمد کاشی، از بزرگان سادات کاشان بود (اخلاص، 45؛ هدایت، 65) و به پیشۀ گازری (رخت‌شویی) اشتغال داشت (گلچین معانی، 1/ 221). سال تولد او را باتوجه به تاریخ درگذشتش و طول عمر 70 ساله‌اش حدود سال 960ق/ 1553م تخمین می‌توان زد. تشبیهی در زادگاه خود پرورش یافت و هیچ‌گاه تأهل اختیار نکرد (عظیم‌آبادی، 279؛ اخلاص، همانجا). وی از خردسالی مصاحب فضلا و شعرا بود و در کار شعر و شاعری نزد موحدالدین فهمی کاشانی(د 1014ق)، شاگردی می‌کرد. در جوانی به‌سرودن شعر پرداخت و در شاعری شهرت یافت (عظیم‌آبادی، 278؛ گلچین معانی، 1/ 222). 
تشبیهی اهل سیر و سفر بود و سراسر عراق و فارس را سیر کرده بود (صادقی کتابدار، 99؛ فخرالزمانی، 884). وی به تصـوف گرایش داشت و از پیروان طـریقۀ نقطویه (پسیخانـی) (ه‍ م) و از مریدان مولانا قاسم کاهی و کوثری محسوب می‌شد (احمدعلی، 408؛ قاطعی هروی، 300؛ نیز نک‍ : نفیسی، 1/ 424، 530). در این زمان طریقت نقطوی از سوی متشرعان، کفر به‌شمار آمد و نقطویانِ تکفیر شده، مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند، بسیاری از پیروان این فرقه کشته شدند (همو، 2/ 784) و گروهی از آنان، ازجمله تشبیهی کاشانی، محمد صوفی آملی و میرشریف آملی به هندوستان گریختند (فلسفی، 3/ 916). 
تشبیهی 3 بار به هندوستان سفر کرد و بار سوم 40 سال در آن دیار (در لاهور) ماند. وی با دربار گورکانیان هند ارتباط داشت و مورد احترام جلال‌الدین اکبر و جهانگیرشاه بود و چون عزلت گزید، روزانه یک اشرفی مقرری برای وی تعیین شد تا با فراغ بال به عبادت بپردازد (نک‍ : صفا، 5(3)/ 1697-1698؛ نفیسی، 1/ 424؛ احمد، 2/ 224). 
تشبیهی در دوران عزلت‌گزینی، بیشتر اوقاتِ خود را در گورستان می‌گذرانید (هدایت، همانجا؛ شفیق، 56) و در یک رباعی، ضمن تصریح به گورستان‌نشینی خود، سبب آن را چنین بیان کرده است: از آنم میل گورستان‌نشینی است/ که گورستان‌نشینی پیش‌بینی است (احمد، 2/ 225). 
تشبیهی به تصوف نقطوی گرایش داشت و خود یک صوفی نقطوی به‌شمار می‌آمد. بنابراین، باورهای او همان باورهای نقطویان است. این باورها را در آثار تشبیهی می‌توان بازیافت؛ چنان‌که در یک رساله که به نام ابوالفضل علامی (ه‍ م)، از رجال معروف و متنفذ در عهد پادشاهی اکبرشاه (ه‍ م) نوشته، اسرار نُقَط و حروف را شرح داده است. نقطویان از خاک، که موجودات از آن برمی‌آیند، به «نقطه» تعبیر می‌کنند، منکر رستاخیزند، به تناسخ باور دارند و انسان کامل را می‌ستایند و می‌پرستند (نک‍ : ذکاوتی قراگزلو، جم‍‌ ). 
در میان سخنان و اشعار تشبیهی دو باور جلب توجه می‌کند: 

الف ـ توحید

تشبیهی در قصیده‌ای که در مدح اکبرشاه، پادشاه گورکانی هند سروده، و به وسیلۀ ابوالفضل علامی به وی تقدیم کرده است، در مقام یک مجتهد صاحب فتوا تقلید و توحید را مغایر دانسته، و از پادشاه خواسته است «تقلیدیان را براندازد تا حق به مرکز خود بازگردد و توحید، خالص بماند» (نفیسی، 1/ 424-425؛ صفا، همانجا). 

ب ـ انسان کامل

تشبیهی در یک رباعی شطح‌گونه خود را حق می‌بیند و مظهر جود و وجود معرفی می‌کند و در یک کلام احساس می‌کند که انسان کامل است: «بحرکرمم منت جود که برم/ محوعدمم نام وجود که برم»، «گویند سجود پیش حق باید کرد/ من چون همه حق شدم سجود که برم» (نک‍ : کاشانی، 118). 

آثـار

تشبیهی دارای آثاری منظوم و منثور بسیار بوده است. در منابع مختلف بر کثرت اشعار وی تأکید گردیده (خواجه عبدالرشید، 103)، و بدین معنا تصریح شده است که قریب 8 رسالۀ منثور و منظوم مشتمل بر قصیده، غزل، قطعه، رباعی و معما از او به یادگار مانده است (اخلاص، همانجا). صاحب مجمع‌النفایس از ویژگی خاص دیوانی که از تشبیهی دیده است، سخن می‌گوید (نک‍ : شفیق، همانجا) و علی ابراهیم خلیل از تألیف 20 مقاله توسط وی سخن در میان می‌آورد (نک‍ : دانشنامه...، 7/ 336)؛ اما این آثار از گزند روزگار مصون نمانده، و تمامی آنها به دست ما نرسیده است. سبب این امر گذشته از حوادث روزگار، بی‌اعتنایی تشبیهی به جهان، چونان دیگر اندیشمندان وارسته و بی‌توجهی وی نسبت به جمع و تدوین آثار خود بوده است و همین امر موجب پراکندگی و تباهی اکثر تصانیف وی شده است (اخلاص، همانجا). آنچه امروز از تشبیهی بر جای مانده، و به روزگار ما رسیده است، مثنوی خورشید و ذره در بحر مثنوی معنوی (کاشانی، 120؛ فخرالزمانی، همانجا) و یک مثنوی در بحر خسرو و شیرین نظامی است (همانجا). 
اوحدی بلیانی از معاصران تشبیهی 3 دیوان شعر از وی را دیده است (ص 233). بیشتر اشعار او در قالب غزل و رباعی است (گلچین معانی، 1/ 224-230). 

مآخذ

احمد، ظهورالدین، پاکستان مین ادب کی تاریخ، لاهور، 1977م؛ احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1968م؛ اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، به کوشش وحید قریشی، کراچی، 1973م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 5324؛ خواجه عبدالرشید، تذکرۀ شعرای پنجاب، لاهور، 1346ش؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1382ش؛ ذکاوتی قراگزلو، مهدی، جنبش نقطویه، تهران، 1383ش؛ شفیق، لچهمی نراین، شام غریبان، به کوشش محمد اکبرالدین صدیقی، کراچی، 1977م؛ صادقی کتابدار، مجمع الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1327ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، تهران، 1363-1370ش؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981م؛ فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1367ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگی شاه‌عباس اول، تهران، 1369ش؛ قاطعی هروی، مجمع‌الشعرای جهانگیر شاهی، به کوشش محمدسلیم اختر، کراچی، 1979م؛ کاشانی، تقی‌الدین محمد، خلاصةالاشعار، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورا، شم‍‌ 334؛ گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، 1369ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ هدایت، رضا قلی، ریاض‌العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، 1344ش. 

بخش ادبیات