تستری، ابوالحسین

تُسْتَری، ابوالحسین سعید بن ابراهیم (د 361ق/ 972م)، شاعر و کاتب مسیحی دوران عباسیان. شاید، نظر به نسبتش، از شوشتر برخاسته باشد (شیخو، شعراء...، 250). 
ابن ندیم که روزگار او را نزدیک به عصر خویش می‌داند، ابوالحسین و پدرش را از دست پروردگان ابن فرات، وزیر مقتدر عباسی می‌خواند (ص 149). او از مسیحیان دربار عباسی است، اما کنیۀ ابوالحسین او و استفاده از شواهد قرآنی در آثارش، برخی را بر آن داشته است که احتمال مسلمان شدن او را در اواخر عمر مطرح سازند؛ با این حال اشارۀ جاحظ به رواج اسامی اسلامی، همچون علی، حسن، حسین و جز آن در میان مسیحیان به روزگار خویش، این فرض را بی‌اساس می‌سازد (3/ 317؛ نیز نک‍ ‍‍: زیات، 8). افزون بر این، حکایت برخورد او با پیرزنی مسلمان (ابن وهب، 210-211) تأییدی است بر مسیحی بودن او. 
تستری از ندیمان ابن فرات و ملازمان مجالس انس او بود ( العیون...، 4/ 194-195؛ صابی، 261-262). در سالهای 306 و 312ق که مقتدر عباسی بر ابن فرات خشم گرفت و او را از وزارت عزل، و نصر حاجب را مأمور دستگیری او کرد (نک‍ : ه‍ د، ابن فرات)، تستری نیز همراه دیگر کارگزاران ابن فرات دستگیر شد (صابی، 39، 60). پس از قتل ابن فرات در 312ق/ 924م دیگر خبری از او دردست نیست و به درستی مشخص نیست به چه روزگاری از حبس نصر خلاصی یافت و باقی‌ماندۀ عمر را چگونه گذراند. تنها ابن شاکر کتبی است که بدون هیچ‌گونه توضیحی او را در زمرۀ وفیات 361ق نام می‌برد (ص 228؛ نیز نک‍ ‍: بغدادی، 1/ 388). ابن ندیم یک بار از او در زمرۀ کاتبان مترسل یاد می‌کند و کتابهای الرسائل فی الفتوح، الرسائل المجموعة فی کل فن، و المذکر و المؤنث و المقصور و الممدود را به وی نسبت می‌دهد (همانجا) و یک‌بار دیگر و به نقل از کتاب اشعار الکتاب ابن حاجب نعمان، او را صاحب دیوان شعری در 100 برگ می‌خواند (ص 194؛ GAS, II/ 623). 
تصحیف نسخۀ مورد استفادۀ فلوگل در این قسمت و ضبط الفهرست البرتی بجای التستری (نک‍ : ابن ندیم، چ فلوگل، 168) سبب شده است که برخی از محققان به اشتباه به وجود دو شخصیت متفاوت باور داشته باشند (شیخو، وزراء...، 166؛ زیات، همانجا). از میان آثار یاد شده اکنون تنها کتاب المذکر و المؤنث در دست است. تستری این کتاب را با تکیه بر آثار پیشینیان به‌خصوص ابن فراء، اصمعی، ابوزید و ابوعبید نگاشته، و از آثار ابوحاتم سجستانی و مفضل بن سلمه بدون اشاره به نام ایشان بهره برده است. با عنایت به بیان احکام کلماتی که معمولاً در مکاتبات به‌کار می‌رود، در طول کتاب، همچنین با توجه به توصیفی که ابن ندیم از آثار او به دست داده، و ترتیب آنها را براساس الفبایی دانسته است (ص 149)، شاید بتوان بر تأثیرپذیری از شیوۀ کتابت دیوانی حکم کرد؛ و نیز از آنجا که در هیچ‌یک از مآخذ اشاره‌ای به اسامی استادان و شاگردان احتمالی تستری نشده است، می‌توان آثار او را صرفاً از نمونۀ نگارشهای کاتبان دانست و نه تألیف عالمی متبحر در زبان و ادبیات (نک‍ : هریدی، 12، 38، جم‍ ‍‌). پای‌بندی او را به مراعات سجع در مکاتبات تا حدی دانسته‌اند که گویا بر زندگی شخصی او نیز تأثیر گذاشته، و گاه حتى موجب بروز مشکلاتی برای او شده است (ابن وهب، همانجا). با این حال در تنها اثر موجود او، یعنی المذکر... اثری از آن سبک پرتصنع نمی‌توان یافت. از مجموع اشعار او امروز تنها 10 تا 13 بیت شعر در دست است (نک‍ : ابن شاکر، 229؛ صفدی، 15/ 196-197)، اگرچه این ابیات را ابن شاکر کتبی به نقل از یاقوت یاد کرده است، اما در بخشهای موجود معجم الادبای یاقوت نامی از تستری دیده نمی‌شود (هریدی، 9-11). ابیات باقی مانده از اشعار او سهل و روان است و هیچ‌گونه تکلف و تعقیدی در آن به چشم نمی‌خورد. 

مآخذ

ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، وفیات 361ق، نسخۀ عکسی‌موجود در کتابخانۀ مرکز؛ ابن ندیم، الفهرست؛ همو، همان، به کوشش فلوگل، هاله، 1872م؛ ابن وهب، اسحاق، البرهان فی وجوه البیان، به کوشش احمد مطلوب و خدیجه حدیثی، بیروت، 1387ق/ 1967م؛ بغدادی، هدیه؛ جاحظ، عمرو، «الرد علی النصارى»، الرسائل، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1399ق/ 1979م، ج 3؛ زیات، حبیب، «الاسماء و الالقاب و الکنی النصرانیة فی الاسلام»، الخزانة الشرقیة، 1936م، س 1، شم‍ 1؛ شیخو، لویس، شعراء النصرانیة بعد الاسلام، بیروت، 1982م؛ همو، وزراء النصرانیة و کتابها فی الاسلام، به کوشش کمیل حشیمه، جونیه، 1987م؛ صابی، هلال، الوزراء، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1958م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، بیروت، 1399ق/ 1979م؛ العیون والحدائق، به کوشش عمر سعیدی، دمشق، 1972م؛ هریدی، احمد عبدالمجید، مقدمه بر المذکر و المؤنث تستری، قاهره، 1403ق/ 1983م؛ نیز:

GAS.
مریم صادقی