تستری، ابوالفضل

تُسْتَری، ابوالفضل سهل بن فضل بن سهل (یَشار بن حِسِد)، متکلم قرائیمی مصری (قرائیم، فرقه‌ای یهودی بودند که در نیمۀ دوم سدۀ 2ق/ 8م در بابل ظهور کردند و با تفسیر تلمودی تورات سخت مخالف و هدفشان بازگشت به تورات بود) در نیمۀ دوم سدۀ 5ق/ 11م. پس از مهاجرت خانوادۀ تستری به منطقۀ فسطاط مصر، ابوالفضل سومین نسل از خانوادۀتستری بود. پدرش ابونصر فضل بن سهل تستری و از نزدیکان مادر خلیفه مستنصر (حک‍ 427-487ق) بود و از خاصان خلیفه به‌شمار می‌آمد؛ ابونصر رقیبی قوی برای ابوالبرکات جرجرایی وزیر گردید. از این‌رو جرجرایی موجبات مغضوب شدن ابونصر را فراهم کرد و سرانجام وی در 440ق/ 1048م زیر شکنجه درگذشت. 
ظاهراً تستری رهبری متکلمان قرائیمی مصر را در نیمۀ دوم سدۀ 5ق برعهده داشت. او نویسندۀ آثار عمیق متعددی است که قسمتی از آنها در«گنیزه» (اتاقکی در کنار کنیسه‌ای در فسطاط که پس از کشف در سدۀ 20م، شمار بسیاری از آثار یهودی در آنجا به دست آمد، نک‍ : انکارتا) یافت شد که شامل اینها ست: 
1. حواشی بر تورات، با بخشهایی مشروح که در «مجموعۀ نسخه‌های خطی آبراهام فیرکوویچ» در سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود (RNL Firk. Yevr.-Arab.I 3948 and Firk.Arab.-Yevr.21 ff., 105a ff.؛ نیز نک‍ : ریچلر، جم‍‌ ). 
2. کتاب الإمعاء، در کلام، اصول فقه و فقه. بخشهای متعدد و فراگیر این اثر در «مجموعۀ گونتسبرگ» در مسکو (شم‍ 1040) و «مجموعۀ فیرکوویچ» (Yevr.Arab.I 1680, I 1671, I 1711) نگهداری می‌شود، و همگی سندی برای اعتبار او به‌شمار می‌آیند. 
3. المقدسیات، پاسخی به پرسشهای فقهی کلامی ابوالحسن علی بن سلیمان مقدسی است. مقدسی متکلمی قرائیمی و اصالتاً از بیت‌المقدس بود که با سهل بن فضل ارتباط نزدیک داشت و او را به استادی خود برگزیده بود. چند نسخۀ خطی ناقص از قسمت دوم این اثر که یکی از آنها را علی بن سلیمان کتابت کرده است، در «مجموعۀ فیرکوویچ» نگهداری می‌شود (RNL Firk.Arab.119, Firk.Arab.100 and Firk.Arab.158). 
4. التلویح الی التوحید والعدل، چکیده‌ای از کلام وی که بر اساس مبانی نظری توحید و عدل معتزلی است. از این اثر تنها قسمتهای کوچکی در «مجموعۀ فیرکوویچ» (RNL II Firk.Yevr.-Arab.I 596 and Yerr.-Arb. I 2843) و کتابخانۀ بریتانیا (شم‍ 2572) نگهداری می‌شود. 
5. التحریر لکتاب ارسطو فیما بعدالطبیعة، تفسیری انتقادی بر متافیزیک ارسطو ست و در مجموعۀ کتابخانه بریتانیا (شم‍2572 )، نیز در«مجموعۀ فیرکوویچ» (RNL Firk.Arab.630 ff., 8b-12b) نگهداری می‌شود. 
تاکنون نظریات کلامی سهل تستری به تفصیل بررسی نشده، و غیر از چند بخش از المقدسیات، التلویح و التحریر او، هیچ‌یک از آثار وی منتشر نشده است (نک‍ : مادلونگ، سراسر اثر). این بخشها به‌روشنی حمایت منسجم سهل را ازدیدگاههای ابوالحسین بصری (د 436ق) بنیان‌گذار واپسین مکتب خلاق کلام معتزلی منعکس می‌کند. 
گواه دیگر بر این مدعا این است که تستری حامی فعال آموزه‌های کلامی ابوالحسین بصری بود و اینکه آشکارا در پافشاری بر مطالعۀ اندیشۀ ابوالحسین در محیط قرائیمی علاقه نشان می‌داد. 3 بخش بزرگ از نسخه‌های متفاوت کتاب تصفّح الادلۀ ابوالحسین بصری در «مجموعۀ فیرکوویچ» نگهداری می‌شود. در حاشیۀ عبری یکی از آنها (RNL Firk.Arab.655) که شامل بخش سوم این اثر است، بر وقف این کتاب برای یشار (سهل) پسر وزیر حسد(فضل)تستری و اخلاف او اشاره شده‌است. ظاهراً بخش دوم این کتاب (RNL Firk.Arab.103) از دست‌نوشته‌های علی بن سلیمان می‌باشد. تاریخ سومین را که با حروف عبری نوشته شده است، نمی‌توان معین کرد، ولی احتمالاً در همان دوره نوشته شده باشد. 

مآخذ

ابوالحسین بصری، تصفح‌الادوله، به کوشش و. مادلونگ و ز. اشمیتکه، ویسبادن، 2006م؛ اشمیتکه، زابینه، «نسخه‌ای کهن از کتاب الذخیرۀ شریف مرتضى»، ترجمۀ رضا پورجوادی، معارف، تهران، 1382ش، س 20، شم‍ 2؛ نیز: 

Borisov, A. Ya., «The Time and Place of the Life of the Karaite Author ªAlī b. Sulaymān» [Russian], Palestinskiy Sbornik, 1962, IX/ 109-114; Encarta Reference Library; Gil, M., The Tustarīs: Family and Sect, [Hebrew] , Tel-Aviv, 1981; Haggai Ben-Shammai, «Major Trends in Karaite Philosophy and Polemics in Tenth and Eleventh Centuries», Karaite , Judaism. A Guide to its History and Literary Sources , ed M. Polliack, Leiden, 2003, pp. 339-362; «The Institute of Microfilmed Hebrew Manuscripts», The Jewish National and University Library, jnul.huji.ac.il/ imhm; Madelung, W. and S. Schmidtke, Abu l-Husayn al-BaŞrī’s Muªtazilī Theology among the Karaites in the Fāŧimid age, (Forthcoming); Margoliouth, G., Catalogue of the Hebrew and Samaritan Manuscripts in the British Museum, London, 1899-1935, III/ 200-201, no. 996; Richler, B., nots on Guide to Hebrew Collections, Jerusalem, 1994; Schmidtke, S., «The Karaites’ Encounter with the Thought of Abu l-Ħusayn al-BaŞrī (d. 436/ 1044). A Survey of the Relevant Materials in the Firkovitch-Collection, St. Petersburg», Arabica, 2005, vol. LI)3(. 
زابینه اشمیتکه