تسکین

تَسْکین، نام یا تخلص چند تن از شاعران و ادیبان پارسی‌گوی در شبه قارۀ هند، درسده‌های 11-13ق/ 17-19م:

 1. تسکین تبریزی

میرزا فتحعلی، که تبریزی‌الاصل بود (آقابزرگ، 9/ 170)، ولی در دورۀ عالمگیر (1067-1118ق/ 1656-1706م) در کشمیر اقامت داشت (خوشگو، 38؛ اصلح، 37). وی برادر داراب بیک جویا (گویا) بود (همانجاها؛ نیز نک‍ : دولت‌آبادی، 270-271). از برخی تذکره‌ها چنین برمی‌آید که او با تخلص تحسین و تسلیم کشمیری نیز شهرت داشته است (خلیل، 39؛ صبا، 154). تسکین طبعی لطیف داشت. از او اشعاری باقی مانده است (آقابزرگ، همانجا).

2. تسکین

میرمحمدحسین. او در روزگار محمدپادشاه (حک‍ 1131-1161ق/ 1719-1747م) می‌زیست و با محمد اکرام قادری مصاحبت داشت. تسکین صاحب یک مثنوی به نام شمع محافل بود که تاریخ سرودن آن به 1145ق/ 1732م برمی‌گردد (منزوی، خطی مشترک، 8/ 1070؛ نوشاهی، 598). این مثنوی از داستانهای ملی پنجاب، و دارای استعارات و تشبیهات نادر است که مورد تقلید برخی از شاعران قرار گرفت (عبدالغنی، 5/ 71). منزوی (همانجا) به نسخۀ موجود این اثر اشاره کرده است.

3. تسکین

میرحسین (1217- شوال 1268ق/ 1802- اوت 1852م). او در دهلی متولد شد. پدرش میرحسن نام داشت که به میرن صاحب مشهور بود (عبدالحی، 268). تسکین در دهلی، از محضر استادانی همچون مولوی امام بخش صهبایی و شاه نصیرخان بهره برد (همانجا؛ زیدی، 233؛ قادربخش، 337). بعدها با مهارتی که در سخنوری، و ذوقی که در شاعری از خود نشان داد، در زمرۀ شاگردانِ ممتاز مؤمن‌خان قرار گرفت (همانجاها). او برای امرار معاش مجبور به ترک دهلی و مهاجرت به میرت و لکهنو شد و سپس در رامپور مقیم گردید (عبدالحی، همانجا؛ زیدی، 232). در آنجا به خدمت نواب یوسف علی‌خان ناظم درآمد و مابقی عمر را در همانجا به سر برد. او در سن 51 سالگی درگذشت (زیدی، همانجا). از تسکین دیوان کوچکی مشتمل بر 72 صفحه باقی مانده است که در کتابخانۀ رامپور نگهداری می‌شود (همانجا). هیچ یک از فهرست‌نگاران، اشاره‌ای به این دیوان ندارند.

4. تسکین

در منابع اشاره‌ای به نام کوچک او نشده است. وی خود را عرب‌زاده، از شهر قطیف و از خاندان یعقوب می‌داند. مادرش قطیفی و پدرش عبری بود. او سرایندۀ مثنوی مشهور سروگل یا فلکنازنامه است (مرکزی، 15/ 4138؛ منزوی، خطی، 4/ 2908). تسکین این مثنوی را در 1189ق از روی تقریر دوست خود میرزا شرف سروده است. این اثر را ظاهراً شخصی به نام ضیایی آغاز کرده بود که تسکین آن را به انجام رسانده است (همانجا). این مثنوی به دو زبان فارسی و عربی موجود است (برای نسخه‌ها، نک‍ : همانجا).
 

5. تسکین گجراتی

غلام‌محمد. او که اهل گجرات و برادر کوچک‌ غلام قادر حیدر بود، در روستای کوچکی به نام سابور متولد شد و پس از مدتی به منطقه‌ای موسوم به کهمبی عزیمت کرد (خواجه عبدالرشید، 101). تسکین گجراتی از شاعران و خوشنویسان زمان خود بود و به 3 زبان فارسی، اردو و پنجابی شعر می‌سرود. دو نسخه از دیوان شاعر به خط خود او موجود است (نک‍ : منزوی، خطی مشترک، 8/ 1364).
چند شاعر دیگر نیز تخلص تسکین داشتند، از جمله: سعادت علی تسکین، میرزا باقر تسکین دهلوی، و شیخ وجه‌الدین تسکین (هدایت، 277؛ قانع تتوی، 136؛ صبا، 151؛ ناصر، 175).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اصلح، محمد، تذکرۀ شعرای کشمیر، به کوشش حسام‌الدین راشدی، کراچی، 1346ش؛ خلیل، علی ابراهیم، صحف ابراهیم، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش؛ خواجه عبدالرشید، تذکرۀ شعرای پنجاب، کراچی، 1346ش؛ خوشگو، بندر ابن داس، سفینه، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ دولت‌آبادی، عزیز، سخنوران آذربایجان، تبریز، 1355ش؛ زیدی، ناظرحسن، «تلامذۀ مؤمن»، تاریخ مسلمانان هند و پاکستان (1803-1857م)، لاهور، پنجاب یونیورسیتی؛ صبا، محمدمظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343ش؛ عبدالحی، گل رعنا، لاهور، 1964م؛ عبدالغنی، «شعرائی فارسی (ماسوائی غالب)»، تاریخ ادبیات پاکستان و هند (1707-1971م)، لاهور، پنجاب یونیورسیتی؛ قادربخش، تذکرۀ گلستان سخن، لاهور، 1966م؛ قانع تتوی، میرعلی‌شیر، مقالات الشعراء، به کوشش حسام‌الدین راشدی، کراچی، 1907م؛ مرکزی، خطی؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان، کراچی، 1362ش؛ ناصر، سعادت علی‌خان، تذکرۀ خوش معرکۀ زیبا، لاهور، مجلس ترقی ادب؛ هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، 1353ش. 

پریسا سنجابی