تریاک

کشت خشخاش

با اینکه از سده‌ها پیش در ایران خشخاش می‌کاشتند، بخش قابل توجهی از تریاک مصرفی در ایران از طریق کشورهای همسایه مانند عثمانی تأمین می‌شد (کوئن، 28). به‌رغم نظر شماری از پژوهشگران بر اینکه خشخاش‌کاری در ایران رواج چندانی نداشته (آدمیت، همان، 399)، کثرت استعمال داخلی، به حدی بوده است که نمی‌توان این ادعا را که کشت خشخاش نخستین‌بار به دستور امیرکبیر صورت یافته است، پذیرفت (نک‍ : دنبالۀ مقاله). کشت خشخاش از زمان صفویه مورد توجه بوده، و حتى بخشی از املاک خاصۀ سلطنتی در این دوره به کشت خشخاش اختصاص داشته است (کمپفر، 112)، شاردن خشخاش را از گیاهان قابل توجه ایران دانسته، و به محصول آن در مناطق مختلف ایران اشاره کرده است (4/ 49). همچنین گزارشهایی مبنی بر کشت خشخاش در دورۀ زندیه در دست است. در این دوره تقریباً در بیشتر نقاط ایران خشخاش کشت می‌شده، و حتى تریاک اصفهان و کازرون افزون بر مصرف داخلی، به عنوان کالایی صادراتی به خارج از کشور، به‌ویژه هندوستان، صادر می‌شده است (ورهرام، 148، 153-154؛ برای کیفیت و انواع تریاک ایران، نک‍ : پولاک، 433؛ شاردن، 4/ 50؛ جمال‌زاده، 31). همچنین در منابع از درویشانی معتکف در بارگاه شاه نعمت‌الله ولی سخن رفته است که برای تأمین نیاز مصرف خود در ماهان کرمان خشخاش می‌کاشته‌اند (ادیب‌الحکما، همان، 62). با این‌همه، ظاهراً کشت این محصول به عنوان کالایی با ارزش بازرگانی و اقتصادی به دوران صدارت امیرکبیر باز می‌گردد. در1266ق/ 1850م میرزاحسین سپهسالار، کارپرداز اول (سرکنسول) وقت ایران در بمبئی طی گزارشی به منافع بسیار کشت خشخاش در ایران و صادرات آن اشاره کرده است (بامداد، 1/ 411؛ «ساسونها...»، 125-139) و میلر انگلیسی نیز از امکان کشت آن در جنوب برای صدور به سوریه و عثمانی گزارش داده است (آدمیت، همانجا). سرانجام کشت صنعتی خشخاش به‌طور آزمایشی در 1267ق با فرمان امیرکبیر در زمینهای اطراف تهران آغاز شد (اعتمادالسلطنه، 3/ 1718؛ نیز نک‍ : آدمیت، همانجا). از آن زمان به بعد در میان گزارشهای تاریخی اطلاعات بسیاری دربارۀ کیفیت محصول، وضعیت تجارت و قیمت تریاک می‌توان یافت (نک‍ : وقایع...، 135، 164. جم‍‌ ). 
زمان برداشت تریاک و یا در اصطلاح «سر تریاک» در ایران خرداد ماه بود. در این هنگام کارگران ماهر و باتجربه گرزهای خشخاش را نه خیلی سطحی و نه خیلی عمیق تیغ می‌زدند. شیر‌ۀ سفیدی که از محل خراشها خارج می‌شد، در مجاورت هوا به رنگ تیره و قهوه‌ای درمی‌آمد. برای به عمل آوردن تریاک خوب با مرفین بسیار، لازم است که این عمل بیش از یک یا دو بار تکرار شود، پس از آن کارگران با قاشقکهای مخصوص اشکهای تراوش شده را در پیاله می‌ریختند و پیاله‌ها را در دیگهای مسین سرازیر می‌کردند. با تصویب قانون انحصار تریاک توسط دولت، دیگها دربسته و مهر شده تحویل مأموران می‌شد. می‌توان گفت که از زمان آشور بانی‌پال تریاک به همین روش به دست می‌آمد و هنوز نیز پس از گذشت قرنها طریقۀ برداشت تریاک، با اندک تفاوتی در جایهای مختلف، به همین شیوه است (شاردن، 4/ 49؛ بوث، 13، 17، 26). مأموران انحصار پس از خرید محصول از کشاورزان نقاط مختلف همه را به اصفهان انتقال می‌دادند. در آنجا کارگران مخصوص تریاک‌مالی شیره‌ها را روی تخته‌های بزرگ می‌ریختند و در مقابل آفتاب با شِفره (تیغکی با دم چوبی) مالش می‌دادند و به صورت لوله‌های باریک و بلند در می‌آوردند. این عمل را در اصطلاح «تریاک‌مالی»، «تریاک‌سایی» و یا «تیاری» می‌گفتند (نک‍ : آلمانی، 92-93؛ نوایی، 31-32؛ آذرخش، 370؛ برای وصف تریاک‌مالی و کیل آن، نک‍ : باستانی پاریزی، 242-243). در نیمۀ اول سدۀ 14ق بخشی از نیروی کارگری کشور در صنایعی همچون عمل آوردن تریاک فعالیت داشتند (اشرف، 97). در ایران تریاکی که به مصرف کشیدن (تریاک پرورده) می‌رسید، با تریاک خام (تریاک طبی) تفاوت چندانی نداشت، و تنها تریاک خام را مدت بیشتری مالش می‌دادند تا رطوبتش کمتر گردد (نک‍ : دیولافوا، 242). 
تریاک ایران به سبب برخورداری از درصد بالای مرفین نسبت به تریاک ترکیه و افغانستان دارای جایگاه ویژه‌ای در بازارهای جهانی بود. در کرمان، همچنین در خراسان، اصفهان و فارس تریاک را به لحاظ رنگ آن به‌تعریض زعفران می‌خواندند (شاردن، همانجا؛ نوایی، 18؛ باستانی پاریزی، 197-199). تریاک پاریز، در کرمان ــ که محصول آن، ‌گاه به چند خروار می‌رسید ــ مخصوص استفادۀ بزرگان مرکز بود. تریاک مزارع درباریان در پاریز در عرف «تریاک شاپوری» خوانده می‌شد و «تریاک سناتوری» به سناتورهای بیرجند یا بلوچستان منسوب بود (همو، 244-247). گاه به سبب تقلب کشاورزان و افزودن برخی مواد همچون کنجد، نشاستۀ برنج، سفیدۀ تخم‌مرغ، سرب و مانند اینها به تریاک، تریاک ایران را در بازارهای جهانی پیش از بازدید کارشناسان خبره خریداری نمی‌کردند (نک‍ : پولاک، 433؛ وقایع، 595؛ نوایی، 24). 

تریاک در اقتصاد

به‌رغم کشت خشخاش در دوران صفویان، تریاک در اقتصاد صفوی نقشی مهم نداشت. از نخستین سال کشت صنعتی خشخاش، به‌رغم مخالفت دولت هندوستان از ورود تریاک ایران به آنجا و صدور آن به چین با حمایتهای کمپانی هند شرقی، بر اثر اقدامات امیرکبیر زمینه برای فروش تریاک ایران هموار شد و هند قانون منع ورود تریاک ایران را ملغا نمود و تریاک رسماً به‌صورت کالایی صادراتی وارد عرصۀ بین‌المللی گردید (نک‍ : «ساسونها»، 128-129؛ آدمیت، همان، 399-400، 408-409). انگیزۀ اصلی دولت انگلیس در تجارت تریاک ایران افزون بر دستیابی به مواد خام برای تهیۀ مرفین در لندن، تأمین بازار چین در گیرودار دومین جنگ تریاک (1856-1858م) بود. در این زمان زمینۀ مناسب اقتصادی موجب شد تا نمایندگان شرکت دیوید ساسون که عهده‌دار تجارت خارجی میان ایران و بریتانیا بود، به تجارت در شهرهای بوشهر و اصفهان اقدام نمایند («ساسونها»، 125-138؛ اشرف، 54-55). نیز گروهی از بازرگانان ایرانی یکی‌از نخستین کمپانیها را برای نظارت مستقیم در عمل آوردن، بسته‌بندی و صدور تریاک به اروپا، چین و هنگ‌کنگ در اصفهان تأسیس کردند. بازرگانان بوشهری نیز کمپانی دیگری را در بوشهر تأسیس کردند (آدمیت، اندیشه...، 325؛ اشرف، 76). 
سود حاصل از کشت و صدور تریاک در این زمان به میزانی بود که تقریباً تمامی اراضی مستعد کشاورزی در یزد و اصفهان و مانند آنها به زیر کشت خشخاش رفت و تولید گندم و جو در 1276ق به بعد (دهۀ 1860م) به شدت کاهش یافت و همراه عواملی مانند خشک‌سالی موجب بروز قحط در سالهای 1277-1279ق و 1288-1289ق/ 1860-1862 و 1871-1872م، شد و حدود یک و نیم میلیون تن تلفات داشت (آذرخش، 363؛ تاریخ اقتصادی...، 367؛ مهدوی، 27). 
عمده‌ترین فعالیت اقتصادی بازرگانان ایرانی در اواخر سدۀ 13 و اوایل 14ق گردآوری و صدور مواد خام مورد نیاز بازارهای خارجی بود (اشرف، 73، 130). در این میان تریاک کالایی فاسدناشدنی و با ارزش افزوده‌ای بیش از گندم و جو بود که به راحتی جابه‌جا می‌شد. تجار ایرانی در پی رکود بازار صادرات‌ پنبه و شیوع بیماری کرم ابریشم پس ‌از 1282ق/ 1865م، که به گزارش کرزن (2/ 295) به ورشکستگی حدود 800‘1 کارگاه ابریشم‌بافی تنها در یزد منجر شد، تریاک را مناسب‌ترین کالای صادراتی یافتند و بر روی زمینهایی که نهال توت در آنها بود، خشخاش کاشتند و با باقی‌ماندۀ سرمایۀ خود هم در فارس زمین خریدند و در عرف تجاری، تاجر تریاکی خوانده شدند (فسایی، 2/ 1029؛ حسینی، 475؛ جمال‌زاده، 30؛ اشرف، 81-92؛ مهدوی، 31-32). با این‌همه، بسیار اتفاق می‌افتاد که ناگهان با یک باران تمامی محصول تریاک مزرعه‌شان از میان می‌رفت، و آنان را، به‌ویژه کسانی را که حتى زمینهای خود را برای پیش‌خرید محصول تریاک فروخته بودند (وقایع، 165)، به ورشکستگی می‌کشاند (برای نمونه، نک‍ : همان، 217). پس از شناخته شدن جنس خوب تریاک ایران از 1870م تریاک کالای تجاری عمدۀ ایران با انگلیس درآمد (آدمیت، امیرکبیر، 65) و موجب کسب درآمد کلانی برای سپهسالار در میان سالهای 1880 تا 1911م گردید. پس از سپهسالار، امین‌الضرب یکی از برجسته‌ترین صادرکننده‌های این محصول بود که براساس نامه‌ها و اسناد موجود توانست از همان اوایل صدور رسمی تریاک، ثروت هنگفتی از این راه کسب نماید (مهدوی، 138-139، 319-321؛ برای شماری از نامه‌های ارسال شده میان تجار، نک‍ : کرمان...، 324-332). 
در دهۀ 1290ق تریاک نقش عمده‌ای در توسعۀ بازرگانی خارجی ایران داشت. تریاک که برای مصرف به بازار چین، و برای تهیۀ مرفین به انگلیس و تأمین مصرف بازار داخلی کشت و صادر می‌شد، به سرعت بازار ترکیه را شکست و از تولید 300 جعبه و هر جعبه به وزن 195 پوند (هر پوند 450 گرم) در 1276ق/ 1859م، به مرز 8 هزار جعبه در 1297ق/ 1880م (پایان صدارت سپهسالار) رسید که از این تولید 700‘7 جعبه، هر جعبه به مبلغ 450 تا 539 دلار صادر می‌شد (نک‍ : «ساسونها»، 135-137؛ اشرف، 90؛ تاریخ اقتصادی، 366-371). بنابر پنجمین صورت‌جلسۀ کمیسیون جامعۀ ملل، ایران پس از هند بزرگ‌ترین انبار تریاک جهان معرفی شده است (آذرخش، 488). از این طریق بود که تجار ایرانی به درآمدهای سرشاری دست یافتند. شماری از تجار برجستۀ ایرانی نیز با اقامت در بنادر هنگ‌کنگ و شانگهای چین و احداث دفاتر خاص فروش تریاک موجب رونق تجارت تریاک ایران شدند. در منابع از 74 تاجر عمده یا تجارت‌خانۀ معتبر کشور در دهۀ دوم سدۀ 14ق نام برده شده است که عمدتاً در تجارت تریاک نیز دست داشته‌اند(نک‍ : اشرف، 75، 80؛ مهدوی، 27). در سالهای 1308-1317ش/ 1929-1938م به‌طور متوسط سالانه 240 هزار کیلو تریاک از راه مجاز به اروپا و خاور دور صادر گردیده، و آمار رسمی آن به جامعۀ ملل ارائه شده است. با تشکیل ادارۀ انحصار (نک‍ : دنبالۀ مقاله) شعبه‌های فروش بسیاری در سراسر کشور احداث گردید. همچنین نماینده‌ای مقیم در اروپا تعیین شد تا با بررسی و نظارت بر قیمت تریاک در بازار، با سازمان ترک و یوگسلاو به رقابت برخیزد (آذرخش، 378). 
از 1318ش/ 1939م با شروع جنگ جهانی دوم به سبب کمبود وسایل نقلیه در کشور و افزایش نرخ بیمه، صادرات رسمی تریاک به اروپا قطع شد، اما تا 1320ش در تمامی محافل بین‌المللی سخن از تجارت غیر مجاز تریاک ایران با خاور دور بود. از این تاریخ بازار اروپا به کلی از دست تجار تریاک ایران خارج شد و تا فروش مجدد تریاک در 1323ش، صدور تریاک ایران متوقف گردید (همو، 378-379، 494). در 1325ش/ 1946م تقریباً 40٪ تجارت جهانی تریاک در اختیار ایران بود. از کل تولید، 45٪ برای صادرات و 55٪ برای مصارف داخلی اختصاص داشت (همو، 455). 

مبارزه با مصرف تریاک

درآمد و سود سرشار حاصل از تجارت تریاک در ایران مانع از آن بود که با پدیدۀ اعتیاد در جامعه مبارزه شود و حتى دولت وقت از امضای قراردادهای لاهه در 1912 و 1925م برای مبارزه با مصرف مواد مخدر خودداری کرد (نوایی، 33؛ نیز نک‍ : آذرخش، 380-388) و تا سال اول مشروطیت برای کشت خشخاش و تهیه و فروش داخلی و خارجی تریاک هیچ قید و شرطی وجود نداشت. با این‌همه، گهگاه تلاشهایی برای مبارزه با اعتیاد صورت می‌گرفت. در 1311ق/ 1893م، اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، ملاسلطان محمد گنابادی در تفسیر آیۀ «یَسْئَلونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِر» (بقره/ 2/ 219)، حکم بر تحریم تریاک داد (نک‍ : تابندۀ گنابادی، 9-10، 75، 94 بب‍ ‍‌). در 1314ق ادیب‌الحکما، از پزشکان دربار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، همراه با تألیفاتی در بیان آسیبهای اجتماعی تریاک به مداوا و ترک معتادان با شیوه‌های علمی همت گمارد و با تأکید از پزشکان خواست تا به هیچ عنوان بیماران خود را ترغیب به کشیدن تریاک نکنند و هنگام تجویز دارو از تریاک نیز به صراحت نام نبرند (صحبت، 11، «تفننات»، 370-371). 
مقارن نهضت مشروطه‌خواهی، مبارزه با تریاک، یکی از هدفهای ملی ـ اجتماعی مشروطه‌خواهان قرار گرفت و مخالفت با کشیدن تریاک، یکی از مظاهر استعمار در تخدیر ملل مشرق‌زمین، در سرلوحۀ مرام‌نامۀ احزاب ملی‌گرا گنجانده شد؛ حتى مجاهدان مشروطه‌خواه به مبارزۀ مسلحانه با معتادان پرداختند. از شوخیهای روزگار اینکه «در مقابل، جماعت تریاک‌کش و اصناف شش‌گانۀ افیونیان هم که در دنیا محض بی‌خیالی و آسودگی به یک نفس دود تلخ و تیرۀ علفیات صحرا قناعت کرده بودند»، با گروههای دیگری همچون قماربازان و... ، گروه اجتماعیون عیاشیون را تشکیل دادند و با تهیۀ بیرق و صدور بیانیه به اصطلاح به مبارزه با اقدامات مجاهدان برخاستند (همو، صحبت، 17-21؛ کوهی، 1/ 16-17، نیز برای بیرق، نک‍ : ص12). از دیگر اقدامات بر ضد معتادان در سالهای 1298 تا 1300ق می‌توان به تلاشهای فرمانروای خراسان و سیستان اشاره کرد که بر معتادان آن نواحی بسیار سخت می‌گرفت (همو، 1/ 154). 
سرانجام در 1329ق/ 1911م قانون تحدید تریاک به تصویب مجلس شورای ملی رسید. بنا بر این قانون مصرف‌کنندۀ تریاک افزون بر پرداخت عوارض، موظف به تحویل سوختۀ آن به مأموران بود (آذرخش، 488-499؛ کوئن، 62-64). در 1305ش یک کمیسیون تحقیق از جامعۀ ملل برای رسیدگی به وضع کشت و مصرف تریاک به ایران آمد و پس از آن با توصیۀ آنها تولید و فروش تریاک در سراسر ایران زیر نظر دولت درآمد. با تصویب قانون انحصار دولتی تریاک در 26 تیر 1307 تمام امور مربوط به تریاک از جمله معاملات، انبار کردن، حمل و نقل، مصرف داخلی و صادرات در اختیار دولت قرار گرفت؛ هم‌زمان، با پیشنهاد شماری از نمایندگان مجلس از جمله تقی‌زاده طرح تقلیل تدریجی مصرف داخلی تریاک نیز به تصویب رسید (آذرخش، 489-492؛ کوئن، 64-68). بر اساس قانون انحصار می‌بایست لوله‌های تریاک برای مصرف داخلی را علامت‌گذاری، واردات را ممنوع و سوختۀ تریاک را وزارت مالیه جمع‌آوری می‌کرد و دولت در مدت 10 سال شرایط ترک استعمال تریاک را فراهم می‌نمود (نوایی، 18). در 1309ش مؤسسۀ انحصار بنا بر قراردادی انحصار صادرات تریاک را به مدت 5 سال به حاجی امین اصفهانی واگذار کرد که چندی بعد به سبب عوارض سنگین، قرارداد ملغا شد. سرانجام در 1312ش دولت شرکتی محدود به نام بنگاه انحصار صادرات تریاک تشکیل داد (آذرخش، 492-493). 
به نظر برخی تحدید و علامت‌گذاری تریاک در عمل تنها قبح کار را از میان برداشت و پس از آن افرادی دیگر از طبقات اجتماعی مختلف آزادانه به استعمال تریاک پرداختند. مالیات ناشی از تحدید تریاک هم به منبع درآمدی برای دولت تبدیل شد (نک‍ : حسینی، 473، 476). همچنین تعهدات تجار برای کشت و صادرات تریاک، شکایت و گلایۀ معتادان از کمبود امکانات لازم برای ترک و مداوای آنان و بیکار شدن گروههای مختلف در کار تولید و فروش تریاک در عمل موجبات شکست طرح 10 سالۀ دولت را فراهم آورد (برای شماری از نامه‌ها و اسناد در ‌این ‌باره، نک‍ : نوایی، 19-35). سرانجام در پی کنترل و نظارت دولت بر کشت خشخاش از 1317ش تولید این محصول در 35 منطقه از جمله شمیران، گرگان، سمنان، قم و کاشان ممنوع شد (آذرخش، 495؛ نیز نک‍ : کوهی، 1/ 20-42). در همین زمان بسیاری از مراجع تقلید نیز مانند محمدحسن شیرازی، ابوالحسن شیرازی، سید هبة‌الدین شهرستانی، فاضل مامقانی و سیدکاظم یزدی حکم به تحریم تریاک دادند (تابندۀ گنابادی، 888-889؛ آذرخش، 525- 528). 
در آذر ماه 1320 بنا بر تصویب دولت تریاک تنها در مقابل کوپن در اختیار مصرف‌کنندگان معتاد قرار می‌گرفت (نک‍ : کوئن، 72-73). قطع صادرات تریاک نیز موجب شد که کشت خشخاش به صورت زراعتی پردردسر و کم بهره درآید. با هجوم روستاییان به شهرها از این تاریخ و مشکلات موجود در کار کشت خشخاش و تحمیلات ادارۀ انحصار، بسیاری از کشاورزان کشت خشخاش و تولید تریاک را رها کردند (آذرخش، 498-499). در 1323ش انجمن مبارزه با مصرف تریاک و الکل تشکیل شد (نک‍ : کوهی، 1/ 131-132، 155، 315-319). از 1325ش با فشار سران فرقۀ دمکرات و برپایی تظاهرات تبلیغی گسترده در برابر دولت مرکزی، کشت خشخاش به دستور قوام‌السلطنه، رئیس دولت وقت به کلی ممنوع، و کمیسیونی برای مبارزه با مصرف تریاک تشکیل شد و در اول آذر همان سال جشن وافور سوزان بر پا گردید. اما در 1326ش دوباره خرید شیرۀ تریاک از معتادان به تصویب رسید (آذرخش، 500-501). در 1334ش سرپرستی امور مبارزه با تریاک در وزارت بهداری ایجاد شد و شیره‌کش‌خانه‌ها تعطیل و بساط منقل و وافور از قهوه‌خانه‌ها جمع گردید. همچنین در باغ مهران تهران آسایشگاهی برای نگهداری معتادان تأسیس شد و قانون منع کشت و استعمال مجدداً به تصویب رسید (همو، 509). اما چون بسیاری از مسئولان مملکتی خود گرفتار مواد افیونی بودند و نیز به سبب حضور گستردۀ خانوادۀ سلطنتی پهلوی و بسیاری از رجال سیاسی کشور در بازار قاچاق جهانی مواد مخدر، همچنین قرار گرفتن ایران در منطقۀ مهم‌ترین محدودۀ کشت و قاچاق جهانی تریاک، هیچ‌گاه این فعالیتها به نتیجۀ مطلوب نرسید و از 1347ش نیز کشت خشخاش مجدداً به بهانۀ کشت آن در کشورهای همسایه، با تصویب مجلس شورای ملی از سرگرفته شد (برای مصوبات این سال، نک‍ : کوئن، 80-84؛ برای رواج فوق‌العادۀ تریاک‌کشی از 1347‌ تا 1358ش، نک‍ : همو، 86؛ نیز نک‍ : دانا، اعتیاد).