تربیت، میرزا محمدعلی

تربیت، میرزا محمدعلی‌‌خان(1256- 26 دی 1318ش/ 1877- 16 ژانویۀ 1940م)، روزنامه‌نگار و از رجال فرهنگی و سیاسی آذربایجان در تاریخ معاصر ایران. او را بیشتر منابع فرزند میرزا صادق، پسر میرزا جواد، پسر میرزا علی‌اکبر، پسر میرزا مهدی‌خان استرابادی (د ح 1173ق)، وزیر نادرشاه افشار و مؤلف درۀ نادری و تاریخ جهانگشای نادری دانسته‌اند (نک‍ : سرداری‌نیا، مشاهیر...، 341؛ وحید دستگردی، 433). اما تقی‌زاده با استناد به گفتۀ یکی از اقوام پدر تربیت، نسب او را پس از میرزا جواد، میرزا محسن تبریزی یاد کرده، و انتساب این خاندان را به میرزا مهدی‌خان از طرف مادری میرزا صادق یا میرزا جواد حدس زده است (ص 201).

تربیت در محلۀ نوبر تبریز به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی را در مکتب ملا زین‌العابدین، و فقه، ادبیات عرب، منطق، حکمت، علوم طبیعی و ریاضی و نجوم و هیئت را در محضر استادان روزگار خود، و زبانهای فرانسوی و انگلیسی، همچنین طب را نزد میرزا نصرالله‌خان سیف‌الاطبا آموخت و تحصیلات خود را در طب نزد دکتـر محمدخان کرمانشاهی معروف به کفری ــ که با حسنعلی‌خان گروسی (1236- 1317ق) به تبریز (ح 1299 تا 1309ق) آمده‌بود ــ تکمیل کرد (تقی‌زاده، 202- 205؛سرداری‌نیا، همان، 342؛ صفوت، 116).

وی که از 1311 تا 1313ق معلم طبیعیات مدرسۀ دولتی مظفری تبریز بود، در 1316ق با حسن‌ تقی‌زاده، حسین عدالت (صاحب امتیاز روزنامه‌های الحدید، عدالت و صحبت) و محمد شبستری معروف به ابوالضیاء، مدیر روزنامۀ ایران نو، ابتدا کتاب‌فروشی و پس از آن مدرسه‌ای به شیوۀ جدید با نام «تربیت» در تبریز تأسیس کرد و آن نام را عنوان خانوادگی خود قرار داد. کتاب‌فروشی او محل عرضۀ نشریات روز فارسی، عربی و ترکی، و اظهار نظر دربارۀ کتابهای جدید و طرح مباحث سیاسی و محفل روشن‌فکرانی چون یوسف‌خان اعتصام‌الملک بود؛ هـر چند، اندکی بعد، مدرسـه به واسطۀ اعتـراض مردم عوام و متعصب بسته شد (تقی‌زاده، 205؛ وحید دستگردی، 434؛ مجتهدی، 50- 51؛ آرین‌پور، 112).

تـربیت در مدرسۀ لقمـانیۀ تبـریز نیـز تـا هنگـام تعطیلـی آن (1319ق)، هیئـت و جغرافیـا و ادبیـات تدریس مـی‌کرد (وحید دستگردی، سرداری‌نیا، آرین‌پور، همانجاها). وی مدتی نیز دارو می‌فروخت و در داروخانۀ او روشن‌فکران تبریز با یکدیگر دیدار، و دربارۀ مسائل روز گفت و گو می‌کردند (تقی‌زاده، همانجا؛ طاهرزاده، 464). تربیت بعدها مجلۀ گنجینۀ فنون را در تبریز منتشر کرد (آرین‌پور، 113)، پس از آن به دعوت ملک‌المتکلمین (1277-1326ق) راهی تهران شد (احتمالاً 1322ق) تا با کمک میرزا آقای اصفهانی، سیدنصرالله تقوی و نصرت‌السلطنه، در تأسیس نخستین کتابخانۀ ملی که کانون اصلاح‌طلبان نیز بود، همکاری کند (رائین، 174؛ وفایی، 25). پیش از اعلام مشروطیت (گویا در 1322ق) به اتفاق حسن تقی‌زاده به قفقاز و استانبول سفر کرد. پس از آن به مصر، بیروت و دمشق رفت و پس از بازگشت به تبریز (1323ق) با خواهر وی ازدواج کرد (تقی‌زاده، 202، 206).

او در سفر به مصر به میرزا حسین‌خان طبیب‌زاده، مدیر مدرسه و روزنامۀ کمال تبریز، نیز در انتشار روزنامۀ کمال که حدود یک‌سال در مصر منتشر شد، یاری رساند (سرداری‌نیا، همان، 346- 347).

با شروع حرکتهای مشروطه‌طلبی در تبریز (1324ق)، تربیت با مردم به کنسول‌خانۀ انگلیس رفت و انجمن ملی نوبر را نیز بنیاد نهاد (تقی‌زاده، 206). پس از صدور فرمان مشروطیت (14 جمادی‌الثانی 1324) با بروز اختلافات میان دولتمردان و آزادی‌خواهان تبریز، به دعوت کربلایی علی مسیو به جمع مبارزان پیوست و بدین‌ترتیب، نخستین تشکل آزادی‌خواهان که در باکو بنیاد گذاشته شده بود، در تبریز پدید آمد. بعدها عده‌ای از این افراد که در جهت ترویج معارف و حقایق می‌کوشیدند و تربیت هم جزو آنان بود، به یکدیگر نزدیک‌تر شدند و حزب سوسیـال دموکـرات (یا فرقـۀ اجتماعیون عامیون) ــ که کمیتۀ مرکـزی آن، مرکز غیبـی (یا مجلس سـری) نامیـده مـی‌شد ــ و گروه مجاهدین را برای دفاع از دستاوردهای مشروطیت تأسیس کردند (نک‍ : سرداری‌نیا، نقش...، 23-24؛ مشاهیر، 347- 348؛ کسروی، 167).

با وقوع کودتای صغیر و به توپ بسته شدن مجلس (23 جمادی‌الاول 1326)، سپاهیان حکومتی به تبریز حمله‌ور شدند (ذیقعدۀ 1326). در این واقعه، کتاب‌فروشی تربیت تاراج و سوخته شد و وی با لباس مبدل به باکو رفت (تقی‌زاده، 26) و به اتفاق حسین‌آقا، پسر حاج میرزا حسن تاجر و تقی‌زاده از راه وین خود را به پاریس رساند. اندکی بعد به دعوت تقی‌زاده که پیش از وی به درخواست ادوارد براون (1862-1926م) به لندن رفته بود، راهی آنجا شد و با او و حمایتهای ادوارد براون چند ماه در کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج به فهرست‌نویسی کتابهای فارسی و عربی پرداخت (همانجا).

تربیت در اواخر پاییز 1908م از انگلستان به استانبول رفت و با معاضـد‌السلطنه، علـی‌اکبر دهخدا و میرزا یحیى دولت‌آبـادی ــ دیگر مهاجران مشروطه‌خواه ــ در گروه کارکنان ملی ایران و انجمن سعادت به فعالیت پرداخت (آرین‌پور، 114؛ تقی‌زاده، همانجا). با فتح تهران به دست مجاهدین (26 جمادی‌‌الاخر 1327) وی به عضویت هیئت مدیرۀ موقتی 12 نفره انتخاب شد. این هیئت برگزیدۀ رهبران انقلاب و صاحب اختیارات مجلس شورای ملی و ناظر اعمال وزرا بود (اکبری‌ حامد، 137-138).

تربیت در دورۀ دوم مجلس شورای ملی (افتتاح: ذیقعدۀ 1327ق/ 24 فروردین 1288ش) نمایندۀ مردم تبریز شد و از نمایندگان روشن‌فکر حزب دموکرات بود که به رهبری تقی‌زاده فعالیت می‌کرد و در مواضع اختلاف میان نمایندگان، یا آزادی‌خواهان و نمایندگان دولت، واسطۀ دوستیها می‌شد (سرداری‌نیا، همان، 348- 349؛ تقی‌زاده، 207؛ طاهرزاده، همانجا؛ آرین‌پور، 115).

با تعطیلی مجلس دوم (1330ق)، تربیت به باکو رفت و به پیشنهاد هیئت مدیرۀ انجمن خیریۀ ایرانیان، مدیر مدرسۀ اتحاد شد و با دایر نمودن کلاس پنجم رشتۀ دفترداری، سالن نمایش، تکمیل دروس موسیقی و کتابخانه، پیشرفت این مدرسه را موجب گردید (تقی‌زاده، 207؛ سرداری‌نیا، همان، 349). وی در 1333ق ــ در پی‌تعقیب مأموران دولت تزار ــ رهسپار استانبول شـد و در آنجا کتابخـانه‌ای تأسیس کـرد. در ایـن دوران ــ که مصادف با جنگ جهانی اول (1914- 1918م) بود ــ همسرش در اروپا درگذشت. تربیت سپس به برلین رفت و در کمیتۀ نجات ایران از فشار همسایگان، به فعالیت پرداخت و نیز با محمد قزوینی، حسن تقی‌زاده، محمدعلی جمال‌زاده و حسین کاظم‌زادۀ ایرانشهر، همکاری فرهنگی و انتشاراتی کرد (تقی‌زاده، همانجا؛ اکبری‌ حامد، 138؛ بهنام، 55؛ قزوینی، 11).

با پایان جنگ (1297ش/ 1918م) او به تبریز بازگشت و رئیس ادارۀ فرهنگ و معارف آذربایجان شد (1300ش) و تا 1304ش، دو دوره این سمت را برعهده داشت. وی در 1300ش، کتابخانه و قرائت‌خانۀ عمومی معارف را با 200 مجلد کتاب، برای اولین بار به شیوۀ جدید در تبریز بنیاد گذاشت که بعدها به نام خود وی «کتابخانه و قرائت‌خانۀ دولتی تربیت» نام گرفت. این کتابخانه بعدها از کمک اوقاف و افراد خیّر بهره‌مند شد و در زمان وزارت مالیۀ تقی‌زاده (1309-1312ش) مبلغی از حق‌الامتیاز کارخانۀ کبریت‌سازی ممتاز تبریز برای احداث بنایی مناسب این کتابخانه اختصاص داده شد. فهرست کتابهای چاپی کتابخانه نیز در سالهای 1301، 1303 و 1327ش، منتشر شد (صفوت، 117- 118؛ سرداری‌نیا، همان، 342- 343؛ اکبری حامد، 138؛ مجتهدی، 50؛ آقابزرگ، 1(4)/ 1450- 1451). وی همچنین چند مرکز آموزشی و فرهنگی مهم را در تبریز تأسیس کرد. از جمله: دبیرستان بازرگانی تبریز (مهرماه 1301)، 12 مدرسۀ دخترانه، مانند مدارس ناموس (1301ش)، دوشیزگان (1301ش)، حقیقت (1302ش) و اولین دانشسرای تربیت معلم آذربایجان (1301ش)، مدرسۀ متوسطۀ ارامنۀ گیمنازیا، باغچۀ اطفال ارامنه، مدرسۀ ادونتیست ‌آمریکاییان‌(1300ش)، مدرسۀ شوروی روسیه‌(1303ش) و مجمـع ادب را که در هفتـه یک بار در ادارۀ فـرهنگ جلسـات ادبی برگذار می‌کرد (1301ش)، تشکیل داد و مجلۀ گنجینه معارف را (نک‍ : ادامـه مقاله) در همیـن سـال منتشـر کـرد (وحید دستگـردی، 435؛ اکبری حامد، همـانجـا؛ وفایـی، 25؛ سرداری‌نیا، همان، 344- 345، مجتهدی، 51).

تربیت از 1305 تا 1306ش رئیس ادارۀ فرهنگ گیلان شد و به تأسیس کتابخانه، دبستان، دبیرستان و انجمنهای ادبی و فرهنگی همت گماشت و از 1307 تا 1309ش رئیس بلدیۀ (شهردار) تبریز شد. از اقدامات بسیار مهم او در این دوره احداث خیابانهای تربیت، فردوسی و خاقانی، گسترش خیابان امام خمینی امروز تا ایستگاه راه‌آهن، تخریب گورستان گجیل و تبدیل آن به گردشگاه «باغ گلستان» بود (وحید دستگردی، مجتهدی، همانجاها؛ سرداری‌نیا، همان، 346؛ اکبری حامد، 138-139؛ تقی‌زاده، همانجا؛ صفوت، 118).

تربیت در هشتمین دورۀ مجلس شورای ملی (25 آذرماه 1309) به نمایندگی از طرف مردم تبریز انتخاب شد و در دوره‌های نهم تا دوازدهم نیز پیوسته در همین مسئولیت بود، و سرانجام در تهران درگذشت و در همین شهر به خاک سپرده شد (اکبری حامد، 139؛ سرداری‌نیا، همان، 347؛ مجتهدی، تقی‌زاده، همانجاها؛ شجیعی، 314).

آثـار

1. زاد و بوم، اولین کتاب تربیت در جغرافیای طبیعی و سیاسی و تاریخی ایران است که در 1316ق در تبریز به چاپ سنگی رسید. این کتاب در دو قسمت است: قسمت اول جغرافیای ایران در روزگار مؤلف است و در قسمت دوم مؤلف جغرافیای تاریخی ‌ایران را با فهرستی از پادشاهان ایران از کورش‌ هخامنشی تا مظفرالدین‌ شاه ‌قاجار (1269-1324ق) شرح می‌دهد. قسمت اخیر را به‌ خواهش تربیت، حسن تقی‌زاده فراهم آورده است (تقی‌زاده، 207- 208؛ مشار، 4/ 153؛ ادواردز،449 ؛ تربیت، 163).

2. گنجینۀ فنون، مجله‌ای علمی که به مدیریت تربیت در طی یک سال از تاریخ انتشار اولین شمارۀ آن (غرۀ ذیقعدۀ 1320) در تبریز هر 15 روز در قطع خشتی و به خط نستعلیق و با چاپ سنگی در 16 صفحه منتشر می‌شد. مطالب مجله در 4 بخش 4 صفحه‌ای بدین شرح فراهم می‌آمد: بخش اول، «گنجینۀ فنون» مشتمل بر مطالب متنوع علمی و فنی و اخبار متفرقه، نوشتۀ حسن تقی‌زاده؛ بخش دوم، «هنرآموز» دربارۀ صنایع آینه‌سازی، صابون‌سازی، دباغی، تذهیب، شیشه‌گری و جز اینها نوشتۀ محمدعلی تربیت؛ بخش سوم، «تمدنات قدیمه»، دربارۀ تمدن کهن ملل مصر، کلدانی، آشوری، یهود، ایران و فینیقی نوشتۀ گوستاو لوبون فرانسوی که تقی‌زاده به فارسی ترجمه می‌کرد؛ بخش چهارم، «سفینۀ غواصه» یا «سیاحت تحت البحر»، مجموعه‌ای از داستانهای جذاب علمی دربارۀ موجودات دریایی اثر ژول ورن که با ترجمۀ یوسف اعتصام‌الملک چاپ می‌شد. جز اینها،گاهی هم حسین عدالت در این مجله مطالبی می‌نوشت (نک‍ : تربیت، 130؛ تقی‌زاده، 205، 206).

3. روزنامۀ نیم‌هفتگی اتحاد، در 1326ق، تربیت این روزنامه را به عنوان ارگان «انجمن اتحاد» و با هدف آشنایی مردم با مبانی حکومت ملی و آزادیهای اجتماعی منتشر کرد. این نشریه، تا شمارۀ 25 منتشر شد (نک‍ : سرداری‌نیا، همان، 346؛ مجتهدی، 50).

4. گنجینۀ معارف، ماهنامه‌ای علمی، ادبی و فلسفی که 8 شمارۀ آن در 1301ش در مطبعۀ فاروس تبریز به قطع خشتی با مدیریت تربیت منتشر شد. جالب‌ترین مقالات این مجله را که بیشتر دربارۀ تاریخ ادبیات و شرح حال شاعران بود، تربیت می‌نوشت (صدر هاشمی، 170؛ مجتهدی، 51؛ سرداری‌نیا، همانجا؛ نیز نک‍ : تربیت، ارغنون، 54-62، 63-74، 99- 112).

5. ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی، که در زمان اقامت تربیت در اروپا، در دورۀ جنگ جهانی اول (1914- 1918م)، تألیف شد. این کتاب در واقع فهرست توصیفی 371 روزنامۀ ایرانی است که در شهرهای مختلف جهان به فارسی یا زبانهای دیگر (فرانسوی، ارمنی، آسوری، ترکی و جز آنها) تا روزگار مؤلف منتشر می‌شد، این اثر عنوانهای 160 کتابی را به همراه دارد که نوشته یا ترجمۀ نویسندگان ایرانی بوده است. تربیت در پیش‌گفتار این کتاب، دربارۀ تاریخ عمومی صنعت چاپ ایران، نخستین کتابها و روزنامه‌های منتشر شده، روزنامه‌ها و کتابهایی که در بیداری ایرانیان مؤثر بوده‌اند، ظهور مطبوعات انتقادی و مصور و شب‌نامه‌ها مطالبی افزوده است(نک‍ : ص 7-26).

وی با مشاهدۀ اطلاعات نادرست مقاله‌ای در مجلۀ عربی الهلال قاهره (در 1317ق) دربارۀ مطبوعات و مدارس ایران و نیز برای تکمیل مطالب کتاب صورت جراید ایران، نوشتۀ ه‍ . ل. رابینو که در 1329ق در مطبعۀ عروة الوثقى در رشت چاپ شده بود، این کتاب را در استانبول نوشت و برای ادوارد براون به کیمبریج فرستاد (همان، 1-5). براون با درج اصلاحات، پاورقیهای توضیحی و تصاویر چندی از رجال و روزنامه‌های مورد بحث، کتاب تربیت را با عنوان «فهرست روزنامه‌های ایرانی به ترتیب الفبایی» در قسمت اول کتاب خود با نام «تاریخ مطبوعات و ادبیات جدید ایران» در 1914م به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است (نک‍ : براون، مقدمه، 9-11). بخشی از پیش‌گفتار کتاب به قلم تقی‌زاده در روزنامۀ کاوه (1339ق) و تمام این اثر در تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت در تهران (1337- 1341ش) به فارسی ترجمه و منتشر شده است.

6. تقویم تربیت، کتابی است در 104 صفحه که در 1308ش در مطبعۀ شرق تبریز در 4 قسمت چاپ شد: الف ـ «منتخبات غزلیات همام تبریزی»که در آن نویسنده 233 بیت از اشعار همام تبریـزی را درج کرده است. ب ‌ـ «تذکرۀ دانشمندان آذربایجان»، در شـرح حال 25 تـن از مشاهیـر سده‌های 5 تا 14ق. ج ـ «شـرح

 حال عبدالرحمان جامی»، که در آن نویسنده با اشاره به زندگانی و خلاقیتهای هنری و ادبی شاعر آثار منثور و منظوم او را معرفی، و با آوردن شواهدی از اشعار وی منشأ مثنویهای هفت‌گانۀ جامی و چگونگی سرایش آنها را نیز بیان کرده است. د ـ «رباعیات حکیم عمر خیام»، شامل 158 رباعی بر مبنای نسخه‌ای از رباعیات خیام که در 1898م در لندن چاپ شده، و به نظر تربیت نسخۀ اساس آن کهن‌ترین نسخۀ خطی از رباعیات خیام بوده است (نک‍ : تقویم...، 84).

7- دانشمندان آذربایجان، در شرح حال 934 تن از مشاهیر آذربایجان ــ به ویژه از سدۀ 5ق به بعد ــ که با مقدمۀ حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، رئیس وقت مجلس شورای ملی در 1314ش در مطبعۀ مجلس در تهران چاپ شده است. مطالب این کتاب صورت گسترش یافتۀ بخش دوم تقویم تربیت است و انگیزۀ نگارش آن را نیز در حسن استقبال همین بخش دانسته‌اند (مجتهدی، همانجا). تربیت در تدوین کتاب از منابع خطی (نک‍ : دانشمندان...، 43، 47) و آثار چاپی ــ در بیشتر مواقع بدون نام مؤلف ــ و نیز شواهد نظم و نثر سود جسته است. گاهی هم وی شرح احوال را به زبان عربی عیناً از منابعی چون الانساب سمعانی، الفهرست ابن ندیم، تاریخ الحکماء بیهقی و کشف‌الظنون حاجی‌خلیفه آورده است (نک‍ : همان، 22، 24؛ قس: قزوینی، 10). کتاب دانشمندان آذربایجان سهوالقلمها و اشتباهات تاریخی نیز دارد که به شماری از آن مهدی مجتهدی (نک‍ : ص 52)، احمد گلچین معانی (1/ 617- 623) و مینورسکی (ص 251-253) اشاره کرده‌اند. بخش پایانی کتاب به‌ معرفی مختصر 110 روزنامه‌ای اختصاص یافته که طی سالهای 1214 تا 1354ق (1341ش) در تبریز، ارومیه، خوی، استانبول و مصر منتشر می‌شده است. بیشتر این روزنامه‌ها در ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی نیز مشروح‌تر معرفی شده‌اند، هرچند در مواقعی مطالب این‌فهرست که گزیده‌ای از آن‌کتاب است، با اصل خود تفاوتهای جزئی دارد (از جمله، نک‍ : تربیت، همان، 406؛ قس: همو، 36).

از دیگر آثار تربیت مجموعه مقالاتی است در مثنوی‌سرایی، شرح احوال مشاهیر، ایران‌شناسی، تاریخ مطبوعات، اعیاد ملی و جز آنها که طی سالهای 1306-1317ش در مجلات آینده، ارمغان، تعلیم و تربیت و مهر به چاپ رسیده است. منتخب آثار او نیز با عنوان مقالات تربیت در تهران (1355ش) و ارغنون در تبریز (1373ش) منتشر شده است (برای دیگر آثار وی، نک‍ : مشار، 4/ 154).

دربارۀ روحیات و اخلاق و شیوۀ تحقیق تربیت، معاصرانش بسیار سخن گفته، و سلامت نفس، میهن‌پرستی، حافظۀ سرشار، کمک‌ به‌ دیگران در تحقیقات، جامعیت در علوم، قناعت و بردباری در مصائب، کتاب‌شناسی و کتاب‌دوستی و میراث گرانقدر وی را که غیر از آثار قلمی، کتابخانه‌ای ارزشمند با نسخه‌های خطی و چاپی نادر بوده است، ستوده‌اند که دو ماده تاریخ «فهرست الکتب ناطق» و «تربیت صادق الوعد» در مرگ وی گویای همین مطلب است (نک‍ : تقی‌زاده، 208؛ وحید دستگردی، 434؛ سرداری‌نیا، همان، 350- 351). در نثر تربیت نیز ساده‌نویسی و رهایی از عبارات متکلف و منشیانۀ عصر قاجار مشاهده می‌شود، اگرچه وی عموماً در آثار خود با به کار بردن صیغه‌های ماضی نقلی ــ با حذف افعال معین ــ جملات طولانی نوشته است و عبارات عربی، جمعهای مکسر برخی از اعلام فارسی و عربی، وجه وصفی و مطابقۀ صفت و موصوف در جنس به سیاق عربی در نوشته‌های او همچنان دیده می‌شود (از جمله، نک‍ : مقالات، 10، 11، 14، جم‍ ، دانشمندان، 27، 40).

مآخذ

آرین‌پور، یحیى، از نیما تا روزگار ما، تهران، 1374ش؛ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، مشهد، 1404ق؛ اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، تبریز، 1356ش؛ بهنام، جمشید، برلنیها، تهران، 1379ش؛ تربیت، محمدعلی، ارغنون، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، 1373ش؛ همو، تقویم تربیت، تبریز، 1308ش؛ همو، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛ همو، مقالات، به کوشش حسین محمدزادۀ صدیق، تهران، 1355ش؛ تقی‌زاده، حسن، «میرزا محمدعلی‌خان تربیت»، مقالات‌، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1356ش، ج 9؛ رائین، اسماعیل، انجمنهای سری در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، 1345ش؛ سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، تبریز، 1377ش؛ همو، نقش مرکز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت ایران، تبریز، 1363ش؛ شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دورۀ قانون‌گذاری، تهران، 1344ش؛ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1364ش؛ صفوت، محمدعلی، داستان دوستان، تبریز، 1318ش؛ طاهرزادۀ بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، 1334ش؛ قزوینی، محمد، «وفیات معاصرین»، یادگار، تهران، 1324ش، س 3، شم‍ 4؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1349ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1363ش؛ مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، 1327ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1342ش؛ وحید دستگردی، حسن، «محمدعلی تربیت تبریزی»، ارمغان، تهران، 1318ش، س 20؛ وفایی، زهره، نام آوران آذربایجان، تبریز، 1378ش؛ نیز:

Browne, E.G. The Press and Poetry of Modern Persia, Cambridge, 1914; Edwards, E., A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum, London, 1922; Minorsky, V., «Danishmandani Azarbayjan», Bulletin of the School of Oriental Studies, Nendeln, 1937-1938, vol. IX; Tarbiyat, M.A., «List of Persian Newspapers Arranged in Alphabetical Order», The Perss and Poetry of Modern Persia (vide: Browne).

فرهاد طاهری