ابن مسدی

اِبْنِ مَسْدی، ابوبكر، محمد بن يوسف بن موسی ازدی مُهَلّبی، غرناطی ملقب به جمال‌الدين (599- شوال 663ق / 1203- ژوئيه اوت 1265م)، محدث، مقری و فقيه اندلسی. كنيۀ وی را «ابوالمكارم» نيز گفته‌اند. مسدی نام جد اعلای او، زيد بن روح بن عبدالله و موطن اصليش ظاهراً غرناطه بوده است (ابن فرحون، 2 / 333؛ ابن حجر، 5 / 438). در سه سالگی، پدربزرگش به او خرقۀ تصوف پوشانيد (صفدی، 5 / 254) و در فاصلۀ 610-620ق در اندلس به استماع از مشايخ آن ديار پرداخت و پس از 620ق جهت فراگيری دانش مسافرتهای بسيار نمود و از اين رو او را رحّال خوانده‌اند (ذهبی، تذكرة، 4 / 1448- 1449؛ قس: ابن فرحون، 2 / 334). در حلب از ابومحمد ابن علوان، در دمشق از ابوالقاسم ابن صصری، در مصر از فخرالدين فارسی، در اسكندريه از محمد بن عبّاد حرّانی، در فاس از ابوالبقايعيش بن عديم و ابومحمد ابن زيدان و در تونس و تلمسان از برخی مشايخ ديگر استماع نمود (ذهبی، همان، 4 / 1449؛ ابن رافع، 30، 51، جم‍؛ ابن فرحون، همانجا). قرائت را نيز از عبدالصمد بلوی، ابوالقاسم ابن عيسی و محمد بن علی سبتی فراگرفت (ابن جزری، 2 / 288). كسان بسياری از او حديث شنيده و روايت نموده‌اند كه از آن جمله میتوان علم الدين دواداری، مجدالدين عبدالله بن محمد طبری، دمياطی، ابواليمن ابن عساكر، عفيف الدين ابن مزروع و رضی‌الدين طبری را نام برد (ذهبی، ابن جزری، همانجاها). عده‌ای وی را در نقل حديث ضعيف شمرده‌اند (ذهبی، ميزان، 4 / 73؛ ابن حجر، همانجا) و شايد يكی از علل تضعيف وی كلماتی بوده كه در نكوهش عايشه بيان نموده است (ذهبی، تذكرة، همانجا). ابن مسدی، به نقل ابن مطری، در مكه در جمع زيديه وارد شد و ايشان خطابۀ حَرَم را به وی واگذار نمودند. گفته شده كه بيشتر تأليفات وی نزد زيديه بوده است (ذهبی، تذكرة، همانجا). ذهبی (ميزان، همانجا) يادآور شده كه او به تشيع گرايش داشته است، همچنين عبارات ستايش آميز او دربارۀ ابن عربی (مقری، 2 / 387) تمايل او را به تصوف نشان میدهد. با اينهمه ابن فرحون (2 / 333) وی را از مالكيان به شمار می‌آورد. ابن مسدی قصيده‌ای در حدود 600 بيت در مذمت معاويه و ياران وی سروده بوده كه ذهبی (همانجا) آن را نزد ابن مطری ديده است. وی سرانجام به حيله در مكه به قتل رسيد و خونش پايمال شد (همانجا). مقری اشعار او و نيز آثار او را در فقه و حديث میستايد (3 / 351).

آثـار

 تنها اثر موجود او المسلسلات، در حديث است كه به صورت خطی در مجموعۀ 103 كتابخانۀ ظاهريۀ دمشق نگهداری میشود (ظاهريه، 111). ديگر آثار او كه بر جای نمانده، اينهاست: معجم الشيوخ، شامل 3 مجلد بزرگ كه شرح حال 000‘4 شيخ در آن آمده بود (مقری، 3 / 350). اين كتاب مورد استفادۀ ذهبی و ابن رافع سلامی قرار گرفته است (ذهبی، ميزان، 4 / 73، سير، جم‍؛ ابن رافع، جم‍‎‌ )؛ مناقب الصدّيق، كه صفدی (5 / 255) آن را ديده است (نيز نك‍ : ذهبی، تذكرة، 3 / 1449؛ ابن فرحون، 2 / 334؛ حاجی خليفه، 1 / 58)؛ منسك كبير، در مذاهب (صفدی، 5 / 255)؛ اعلام الناسك باعلام المناسك، در حج (ابن فرحون، 2 / 334)؛ محور الائتلاف بين الاجماع و الاختلاف، در مذاهب (همانجا)؛ المسند الغريب، در مذاهب علمای متقدم و متأخر (مقری، 3 / 350).

مآخذ

 ابن جزری، محمدبن محمد، غاية النهاية، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352ق / 1933م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329-1331ق؛ ابن رافع سلامی، محمد، تاريخ علماء بغداد، به كوشش عباس عزاوی، بغداد، 1357ق / 1938م؛ ابن فرحون، ابراهيم بن علی، الديباج المذهب، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1351ق؛ حاجی خليفه، كشف؛ ذهبی، محمدبن احمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ همو، سير اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيی هلال السرحان، بيروت، 1405ق / 1985م؛ همو، ميزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق / 1963م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش س. ددرينگ، بيروت، 1389ق / 1970م؛ ظاهريه، خطی (حديث)؛ مقری، احمدبن محمد، نفح الطيب، به كوشش يوسف محمد بقاعی، بيروت، 1406ق / 1986م.

حسن صفری نادری