ابن مستوفی اربلی

اِبْنِ مُسْتَوْفی اِرْبِلی، ابوالبركات شرف الدين مبارك بن احمد بن مبارك بن موهوب بن غنيمة بن غالب لخمی اربلی (564-637ق / 1169- 1239م)، مورخ، اديب، شاعر، آشنا به علم حديث و متبحر در فن استيفا. وی در اربل (در عراق كنونی) متولد شد (ياقوت، 1 / 187؛ ابن خلكان، 4 / 174). بسياری از افراد خاندان وی اهل فضل و ادب بوده اند. پدرش، ابوالفتح احمد، بعد از مرگ پدر تا پايان عمر در اربل متصدی ديوان استيفا بود. عم او نيز كه از فضلای زمان بود، به همين شغل اشتغال داشت (منذری، 3 / 522؛ ابن خلكان، 4 / 151). ابن مستوفی قرآن و ادبيات را از محمد بن يوسف بحرانی و مكّی بن ريّان ماكسينی آموخت و از عبدالوهاب بن هبةالله و مبارك بن طاهر خزاعی و عده‌ای ديگر حديث شنيد (منذری، همانجا) و از چند تن از علمای زمان خود اجازۀ روايت گرفت (همانجا؛ ذهبی، سير، 23 / 50).
ابن مستوفی در زمان امارت ملك مظفرالدين كوكبوری (د 630ق / 1233م) فرمانروای اربل منصب استيفا را كه در اين نواحی شغل بزرگی به شمار می رفت، به عهده داشت و در 629ق مقام وزارت ملك مظفر را يافت و تا مرگ وی در همين سمت باقی بود. يك ماه بعد از مرگ ملك مظفر، مستنصر در اواسط شوال 630 اربل را به تصرف خود درآورد (ابن خلكان، 4 / 150-151؛ فروخ، 3 / 532) و ابن مستوفی را به خدمت ديوانی فراخواند و شغل وزارت را به پيشنهاد كرد، ولی او از قبول اين سمت سرباز زد (ابن خلكان، 7 / 326) و گوشه‌نشينی اختيار كرد و به همين نحو روزگار می‌گذرانيد (منذری، همانجا؛ ابن خلكان، 4 / 151؛ ابن عماد، 5 / 187)، تا اينكه مغولان در 634ق شهر اربل را متصرف شدند و او با عده‌ای از امرای لشكر و اهالی اربل به قلعه پناهنده شد و جان سالم به در برد. پس از آنكه مغولان شهر اربل را تخليه كردند، ابن مستوفی به موصل رفت و مورد استقبال امير آنجا قرار گرفت و از حمايت او بهره‌مند شد و در آنجا از مقرری و نيز از كتابهای نفيسی كه داشت، استفاده می‌كرد و تا آخر عمرش در آن شهر بود و در همانجا درگذشت و در مقبرۀ سابله بيرون باب ‎الجصاصه به خاك سپرده شد (ابن خلكان، 4 / 151، 7 / 326).

آثـار چاپی

 1. شرح المشكل من ديوان ابی تمام و المتنبی يا النظام فی شرح شعر المتنبی و ابی تمام (نك‍ : ابن خلكان، 4 / 147). اين كتاب در 10 جلد و به كوشش محمد عبده عزّام در 1935م در قاهره به چاپ رسيده است (GAL,S,I / 136)؛ 2. بناهة البلد الخامل لمن ورده من الاماثل. اكثر مطالب اين كتاب دربارۀ تاريخ ادبا و ملوك است و به تاريخ اربل معروف شده است. اين اثر به نوشتۀ ابن خلكان (همانجا) در 4 جلد تدوين يافته (قس: GAL, S, I / 496) و به عقيدۀ روزنتال با خط خود مؤلف در 5 جلد نوشت شده و سليمان بن عبدالله ابن ابی الحسن زنجانی مكی آن را تلخيص كرده است (صص 614-615؛ ذهبی، تاريخ الاسلام، 329). جلد چهارم اين كتاب به عنوان آخرين جلد در چستربيتی به شمارۀ 4098 موجود است ( آربری، V / 31)، اما صقار (1 / 9) معتقد است نسخۀ مذكور جلد دوم اين كتاب است كه به دست ما رسيده، نه جلد چهارم. اين جلد به كوشش سامی صقار در دو قسمت در عراق (1980م) به چاپ رسيده است.

آثار يافت نشده

 1. اباقماش، دربارۀ ادب و نوادر و غيره (ابن خلكان، همانجا)؛ 2. اثبات المحصل فی نسبة ابيات المفصل، كه در دو جلد تدوين يافته. ابن مستوفی در اين كتاب از ابياتی كه زمخشری در المفصل به آنها استشهاد جسته، سخن رانده است (همانجا)؛ 3. ديوان شعر (همانجا؛ ذهبی، سير، 23 / 51)؛ 4. سرّ الصنعة (ابن خلكان، همانجا).

مآخذ

 ابن خلكان، وفيات؛ ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن مستوفی، مبارك بن احمد، تاريخ اربل، به كوشش سامی صقار، بغداد، 1980م؛ ذهبی، محمدبن احمد، تاريخ الاسلام، به كوشش بشار عواد معروف و ديگران، بيروت، 1408ق / 1988م؛ همو، سير اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيی هلال السرحان، بيروت، 1404ق / 1984م؛ روزنتال، فرانتس، علم التاريخ عند المسلمين، ترجمۀ صالح احمد العلی، به كوشش محمد توفيق حسين، بغداد، 1963م؛ صقار، سامی، مقدمه بر تاريخ اربل (نک‍ : ابن مستوفی در همين مآخذ)؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1983م؛ منذری، عبدالعظيم بن عبدالقوی، التكملة لوفيات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف، نجف، 1388ق / 1968م؛ ياقوت، بلدان؛ نيز:

Arberry; GAL, S. 

ابوالحسن دیانت