ابن مرابع

اِبْنِ مُرابِع، ابومحمد عبدالله بن ابراهيم اَزْدی (د 750ق / 1349م)، اديب و شاعر اندلسی عصر بنی نصر در غرناطه. وی در بلّش مالقه، زاده شد (ابن خطيب، 3 / 421؛ عبادی، 163). دانسته‌های ما از زندگی وی اندك و منحصر به مطالبی است كه دوستش ابن خطیب (3 / 421-432) دربارۀ او آورده است. ابن مرابع شاعری دوره‌گرد بود و از زمرۀ وابستگان طريقۀ بنی ساسان ــ يعنی شعبده‌بازان و در يوزگانی از طبقات فرودست و گاه بدنام كه شعر و هنر را وسيلۀ گذران زندگی ساخته بودند و برخی شعر آنان را حماسۀ گرسنگی ناميده‌اند ــ شمرده می‌شد (فروخ، 6 / 461؛ عبادی، 166-167؛ گرانخا، II / 595؛ قس: رسالۀ خود او در الاحاطۀ ابن خطيب، 3 / 426؛ نيز نك‍ : EI1، ذيل ساسان). چنانكه ابن خطيب (3 / 421) اشاره كرده، ابن مرابع نيز همواره درصدد آن بوده كه از طريق شعر و هنر خويش به كسب روزی بپردازد (نيز نك‍ : گرانخا، همانجا). با اين حال وی شغلی نه چندان مهم نيز در امور ديوانی داشته (ابن خطيب، همانجا) و گاه به سلاطين و قدرتمندان تقرب می‌جسته است. مثلاً در عيد قربان مقامه‌ای دشوار و پرتصنع، تنها برای دريافت بره‌ای از امير ابوسعيد فرج (حاكم مالقه و فاتح سبته)، نوشت. همچنين به خواستۀ ابوعبدالله محمد (ششمين سلطان نصری، حك‍ 725-733ق / 1325-1333م) قصيده‌ای در وصف كوه برف گرفتۀ شلير سرود و در آن ابوعبدالله را بدان كوه تشبيه كرد (نك‍ : همو، 3 / 425-426؛ مقری، 6 / 105-106). وی با ابن خطيب وزير نيز دوستی صميمانه و مكاتبات شعری داشته و شعری به مناسبت كشته شدن پدر و برادر ابن خطيب در جنگ طريف سروده كه مقری آن شعر و پاسخ ابن خطيب را نقل كرده است (5 / 12-14). هنگامی كه ابن خطيب در 749ق (اندكی پيش از مرگ ابن مرابع) به سرپرستی «خُطّة الانشاء» گمارده شد، وی ديگر بار قصيده‌ای برای ابن خطيب فرستاد (همو، 6 / 102-103)، اما به رغم ارتباط ابن مرابع با امرا و سلاطين، تعلق او به بنی ساسان مانع از آن شد كه وی به شاعری دربار سلاطين دست يابد. او گاه از حمايت اميری برخوردار می‌شد و آوازه‌ای می‌يافت و گاه نيز اقبال از او روی می‌گرداند، چنانكه يك بار به اميد بهروزی رهسپار مغرب شد، اما در آنجا نيز با همۀ تلاشی كه به كار برد، خريداری برای هنر خويش نيافت و به زادگاهش بازگشت (ابن‌خطيب، 3 / 422؛ گرانخا، II / 592, 595). تاريخ اين سفر بر ما پوشيده است. ابن مرابع در 750ق در اثر ابتلا به طاعون كه سراسر منطقه را فرا گرفته بود، در زادگاه خويش درگذشت (نك‍ : مقری، 6 / 106؛ گرانخا، II / 593).
مهم‌ترين اثر وی مقامه‌ای است كه ذكر آن رفت و عبادی (ص 159) آن را مقامة العيد ناميده است. موضوع اين مقامه كه در واقع تصويری از زندگی خود اوست، حكايت مردی از بنی ساسان را دارد كه در پی تصاحب بره‌ای در روز عيد قربان گرفتار ماجراهايی تلخ و شيرين می‌گردد. ابن خطيب (3 / 425-432) متن كامل اين مقامه را نقل كرده است. نثر ابن مرابع در اين اثر، نثری است زنده، اما به شيوۀ متداول آن روز كه عصر انحطاط ادبی بوده، متكلف و مصنوع است (نك‍ : گرانخا، II / 595-596). درونمايۀ تلخ اين اثر حاكی از كوششهای بی‌سرانجام مردمانی از طبقات فرودست است كه فقر و گرسنگی آنان را وامی‌دارد به هر حيله‌ای كه گاه در نظر ديگران نادرست و نكوهيده است، دست يازند. عبادي (ص 167) برای اين مقامه ارزشی تاريخی نيز قائل است، زيرا دانسته‌های ما از جامعۀ غرناطه در آن روزگار بسيار اندك است و ابن مرابع در اثر خود تصويری نسبتاً گويا از زندگی و روابط طبقات مختلف اجتماعی در عصر خويش را (مثلاً قصاب، محتسب، شُرطی و...) به دست می‌دهد. چاپ تحقيقی اين مقامه را احمد مختار عبادی با مقدمه‌ای مبسوط در صحيفة المعهد المصری (1373ق / 1954م) منتشر ساخته و ترجمۀ اسپانيايی آن را نيز گرانخا در نشريۀ «مطالعات شرقی» برای يادنامۀ لوی پرووانسال (1962م) به چاپ رسانده است. ظاهراً بخش عمدۀ آثار ابن مرابع ازجمله اشعار او از ميان رفته است، اما ابن خطيب (3 / 422-425) و به نقل از وی مقری (5 / 12-14، 6 / 102-106، 256) قطعاتی پراكنده از اشعار او را آورده‌اند. مرثيه‌ای در سوگ خروس (ابن خطيب، 3 / 424-425؛ مقری، 6 / 104-105) در زمرۀ اشعار دلنشين اوست. مرثيه‌سرايی برای خروس پيشينه‌ای تاريخی در ادبيات اندلس دارد (گرانخا، II / 593-594). اشعار ديگر وی از ارزش ادبی چندانی برخوردار نيست، اما به طور كلی آنچه آثار وی را از ديگران متمايز می‌سازد، لحن تند و گزندۀ اوست، چنانكه به گفتۀ ابن خطيب (3 / 421)، مردم از هجای او بيمناك بوده‌اند.

مآخذ

 ابن خطيب، محمدبن عبدالله، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1395ق / 1975م؛ عبادی، احمد مختار، «مقامة العيد»، صحيفة المعهد المصری، قاهره، 1373ق / 1954م؛ ج 2، شم‍ 1-2؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1983م؛ مقری تلمسانی، احمدبن محمد، نفح الطيب، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1968م؛ نيز:

EI1; Granja, F., «La Maqāma de la Fiesta de Ibn al-Murābi‘al-Azdi», Etudes d’orientalisme dédiées à la memoire de Lévi-Provençal, Paris, 1962.

مینا حفیظی