ابن مرحل، ابوالحکم

اِبْنِ مُرَحَّل، ابوالحكم مالك بن عبدالرحمن بن علی سَبتی مالقی (604- 699ق / 1207-1300م)، فقيه، شاعر و اديب اندلسی. خاندان او از موالی بنی مخزوم و منتسب به قبيلۀ مصموده از قبايل بربر مغرب بودند (ابن قاضی، جذوة، 327). او خود در مالقه زاده شد، اما بيشتر عمر را در سبته گذراند، از اين رو نسبت مالقی و نيز سبتی يافت (همانجا؛ مقری، 7 / 453). در مالقه قرائات سبع را نزد احمد بن فحّام فراگرفت و چندی به حرفۀ توثيق (ثبت و تنظيم قراردادها و نامه‌های رسمی) پرداخت. سپس به اشبيليه رفت و از برخی استادان برجستۀ آن ديار ازجمله ابوالقاسم ابن بقی، ابوعلی شلوبين و ابوالحسن ابن دباح، ادب، نحو و قرائت آموخت. مدتی نيز قضای برخی از نواحی غرناطه و جز آن را برعهده داشت. از زندگی او در اندلس بيش از اين اطلاعی در دست نيست. وی احتمالاً پس از سقوط اشبيليه به دست مسيحيان (646ق / 1248م)، راهیِ مغرب شد و ديری در سبته اقامت گزيد، سپس به فاس رفت و پس از چندی بار ديگر به سبته بازگشت و به تدريس پرداخت. از جملۀ شاگردان او در سبته احمد بن عبدالله انصاری معروف به رصافی و ابراهيم غافقی را می‌توان نام برد (ابن قاضی، همان، 327- 328؛ ابن جزری، 2 / 36؛ سيوطی، 2 / 271؛ نباهی، 133؛ وزير سراج، 824-826). وی به بارگاه سلاطين مرينی نيز كه در آن زمان بر مغرب حكم می‌راندند، راه يافت و ابتدا كاتب امير يعقوب بن عبدالحق (حك‍ 656-685ق) شد و سپس در زمرۀ شاعران و مدّاحان خاص وی درآمد و اين مقام را تا دوران فرزندان يعقوب يوسف (حك‍ 685-706ق) و عبدالواحد حفظ كرد (ابن ابی زرع، الانيس، 308، 376، الذخيرة، 123؛ سلاوی، 3 / 88). وی نيز همچون ساير شاعران دربار در تشويق مردم به حمايت از حاكمان وقت و تحقق بخشيدن به اهداف سياسی ايشان سهيم بود، چنانكه در اوج كشمكشها و جنگهای مسلمانان و مسيحيان، به ياری يعقوب كه در كار تدارك سپاهی برای دفاع از اندلس بود، برخاست و با اشعار خود مردم را به جهاد برضد دشمنان و پيوستن به سپاه يعقوب تشويق كرد (ابن ابی زرع، همان، 98-100؛ عنان، 47). بين او و برخی از شعرا و علمای هم‌روزگارش ازجمله ابن رشيق و ابن ابی ربيع رقابتی سخت وجود داشته كه گاه در قالب هجوهای تلخ و گزنده نمودار شده است (نك‍ : ابن خطيب، 1 / 472-475؛ سيوطی، همانجا؛ مقری، 4 / 145). بعيد نيست كه نزديكی بيش از حد وی به امير، حسادت همگنانش را نسبت به او برانگيخته و باعث بروز اين اختلافات و رقابتها شده باشد.
ابن مرحل سرانجام در تاريخی كه بر ما روشن نيست، از سبته به فاس رفت و همانجا درگذشت (ابن قاضی، همان، 327). وی در علوم مختلفی چون فقه، نحو و روايت شعر و ادب دست داشته (نك‍ : همان، 328؛ زركلی، 5 / 263؛ گنون، «قصة الادب»، 32)، حال آنكه عمدۀ شهرت وی در منظومه‌های اوست و در حقيقت او را بايد يكی از بزرگ‌ترين سرايندگان اشعار تعليمی به شمار آورد. آثاری كه وی به نظم درآورده، عبارتند از: 1. التيسير ابوعمرو دانی با نام التبيين و التبصير، در بيش از 200 بيت (ابن جزری، ابن قاضی، همانجاها)؛ 2. فصيح ثعلب به نام الموطأة، در حدود 300‘1بيت كه در عين حال الفاظ و برخی معانی دشوار آن را نيز شرح كرده است. اين قصيده در بين علمای مغرب زمين شهرت داشته (نك‍ : گنون، «التعريف»، 129؛ ابن عاشور، 695) و محمد بن طيب فاسی آن را در 2 جلد شرح كرده است (بغدادی، 2 / 583). نسخه‌های متعدد الموطأة در مصر، مراكش، عراق و دمشق موجود است (ازهرية، 4 / 1؛ نقشبندی، 110؛ سيد، 3 / 170؛ ظاهريه، 192-193؛ گنون، «المخطوطات»، 182؛ مجلة معهد، 194؛ علوش، 2(1) / 368؛ حجی، 391-392)؛ 3. غريب القرآن ابن عزيز؛ 4. اختصار اصلاح المنطق ابن عربی؛ 5. ثلث اول از كتاب ادب الكاتب ابن قتيبه؛ 6. الحلی و رتب الامثال ابوعبيد (ابن قاضی، همانجا، درة الحجال، 3 / 20). از 4 كتاب اخير اثری بر جای نمانده است.
ابن مرحل منظومه‌هايی نيز در موضوعات مختلف سروده است، بدين قرار: ارجوزة فی العروض (ابن قاضی، همانجا؛GAL, I / 324)؛ ارجوزة فی النحو (GAL, S, I / 484)؛ الدوبيت (ESC2، شم‍ 288)؛ سلك المنحل لمالك بن المرحل؛ قصيدۀ اللؤلؤ و المرجان و القصيدة الواضحة (ابن قاضی، همانجا). نيز آنچه از اشعار او در مدح رسول اكرم (بديعيات) در دست است، اينهاست: القصائد العشرينيّات المحمديّات؛ القصيدة الوترية فی مدح خير البرية؛ المعشّرات النبوية (برای نسخ خطی هر سه مورد، نك‍ : ESC2، شم‍ 362) و الوسيلة الكبری المرجوّ نفعها فی الاخری (همانجا؛ نيز نك‍ : مقری، 7 / 453- 459). وی كتابی نيز به نام الرمی بالحصی و الضرب بالعصا در پاسخ به اعتراضات نحوی ابن ابی ربيع تأليف كرده بود. اين كتاب كه مقری آن را مبتذل و بی‌ارزش خوانده (4 / 145)، ظاهراً تنها تأليف منثور ابن مرحل بوده كه در سه جزء تأليف شده بود و بخشی از جزء اول آن را عبدالله گنون با تصرف و تلخيص در كتاب النبوغ المغربی (2 / 409-425) آورده است. ديوان شعری نيز به او نسبت داده‌اند كه برخی آن را الجوالات خوانده‌اند (نك‍ : ابن قاضی، زركلی، همانجاها؛ فروخ، 6 / 336).

مآخذ

 ابن ابی زرع، علی، الانيس المطرب، رباط، 1972م؛ همو، الذخيرة السنية، رباط، 1972م؛ ابن جزری، محمدبن محمد، غاية النهاية، به كوشش برگشترسر، قاهره، 1352ق / 1933م؛ ابن خطيب، محمدبن عبدالله، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1393ق / 1973م؛ ابن عاشور، محمد طاهر، «آراء و انباء»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1381ق / 1962م، شم‍ 37؛ ابن قاضی مكناسی، احمدبن محمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1973م؛ همو، درة الحجال، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، تونس / قاهره، 1391ق / 1971م؛ ازهريه، فهرست؛ بغدادی، ايضاح؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمية الصبيحيّة (سلا)، كويت، 1406ق / 1985م؛ زركلی، اعلام؛ سلاوی، احمد ابن خالد، الاستقصاء، به كوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبيضاء، 1954م؛ سيد، خطی؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق / 1365م؛ ظاهريه، خطی (علوم اللغة)؛ علوش و رجراجی، عبدالله، فهرس المخطوطات العربية (رباط الفتح)، مغرب، 1954م؛ عنان، محمدعبدالله، نهاية الاندلس، قاهره، 1386ق / 1966م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1983م؛ گنون، عبدالله، «التعريف و النقد»، مجلة المجمع العلمی، دمشق، 1381ق / 1962م؛ شم‍ 37؛ همو، «قصة الادب فی المغرب»، مجلة المجمع العلمی، دمشق، 1382ق / 1963م؛ شم‍ 38؛ همو، «المخطوطات العربية فی تطوان»، مجلة المخطوطات العربية، 1375ق / 1955م؛ شم‍ 1، جزء، 1؛ همو، النبوغ المغربی، بيروت، 1975م؛ مجلة معهد المخطوطات العربية، 1375ق / 1955م؛ شم‍ 5، جزء 1؛ مقری، احمدبن محمد، نفح الطيب، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1388ق / 1968م؛ نباهی، علی بن عبدالله، تاريخ قضاة الاندلس، به كوشش لوی پرووانسال، قاهره، 1948م؛ نقشبندی، اسامه ناصر، المخطوطات اللغوية فی مكتبة المتحف العراقی، بغداد، 1969م؛ وزير سراج، محمدبن محمد، الحلل السندسية، به كوشش محمد حبيب هيله، تونس، 1970؛ نيز:

ESC2; GAL; GAL, S.

مریم صادقی