ابن مخلد، ابوالحسن

اِبْنِ مَخْلَد، ابوالحسن محمد بن محمد بن محمد بن ابراهيم بزاز (329-11 ربيع‌الاول 419ق / 941- 9 آوريل 1028م)، محدث و فقيه حنفی بغدادی. او از نوجوانی به تحصيل علم آغاز كرد و توانست شيوخ كهن سال بغداد را درك كند. چنانكه در 339ق از كسانی چون محمد بن عمرو بن بختری رزاز، ابوالحسن عمر بن حسن شيبانی، ابوعمرو ابن سماك، جعفر بن محمد بن نصير خلدی، ابوعمر محمد بن عبدالواحد زاهد و در همين حدود از اسماعيل بن محمد صفار (د 341ق) حديث فراگرفت (طوسی، 1 / 391 به بعد، 2 / 3 به بعد؛ خطيب، تاريخ، 3 / 231). از ديگر مشايخ وی می‌توان ابوبكر احمد بن سلمان نجاد را نام برد (خطيب، همانجا). استماع حديث در نوجوانی از پيران حديث بغداد و برخورداری از عمری دراز موجب شد كه ابن مخلد در اواخر عمر به عنوان محدثی با عالی‌ترين اسناد مورد توجه طالبان حديث قرار گيرد (نك‍ : همانجا؛ ابن جوزی، 8 / 37؛ ذهبی، 17 / 370-371). در ميان جمع كثيری كه از او حديث شنيده‌اند، نام بزرگانی چون شيخ طوسی (استماع در 417ق) و خطيب بغدادی به چشم می‌خورد (نك‍ : طوسی، خطيب، همانجاها). از ديگر شاگردان او می‌توان علی بن طاهر موصلی، عبدالعزيز كتانی، علی بن حسين ربعی، ابوبكر احمد بن علی طريثيثی و ابوالقاسم ابن بيان رزاز را ياد كرد (برای فهرستی از شاگردان او، نك‍ : ذهبی، 17 / 371). از نظر رجالی ابوالقاسم لالكايی او را در روايت از صفار، بر هم رديفش محمد بن حسين بن فضل قطان ترجيح داده و خطيب بغدادی او را «صدوق» خوانده و مدح كرده است (نك‍ : خطيب، همان، 3 / 231-232).
ابن مخلد در كنار فعاليت علمی، برای امرار معاش به تجارت می‌پرداخت و از اين راه ثروت زيادی اندوخته بود. در سالهای 415-416ق به دنبال تسلط تركان بر بغداد و تزلزل امنيت مالی در آنجا، از ترس مصادرۀ اموال راهی مصر شد و حدود يك سال در آنجا اقامت كرد (ابن جوزی، همانجا)، اما به هنگام بازگشت او در 417ق سلطۀ تركان شدت بيشتری يافته بود. آنان بسياری از اموال مردم را مصادره كرده بودند و تنها از محلۀ كرخ بغداد 100 هزار دينار باج طلب می‌كردند (ابن اثير، 9 / 353). گويا دارايی ابن مخلد عمدتاً در كرخ بود و در جريان این باجگيری دچار فقر شد (ابن جوزی، همانجا؛ ابن اثير، 9 / 370). ابن تغری بردی (4 / 270) عامل مصادرۀ اموال او را اميران آل بويه دانسته كه با توجه به ضعف آل بويه در آن برهه در بغداد، بايد به آن با ديدۀ ترديد نگريست. به هر روی ابن مخلد يك سال و اندی از پايان عمر خود را در تنگدستی گذراند و چون درگذشت، كفنی از خود نداشت و هنگامی كه قادر خليفۀ عباسی مطلع شد، كفنی برای او فرستاد (خطيب، همان، 3 / 232).
آثار شناخته شدۀ ابن مخلد مجموعۀ مجالسی است كه او از امالی حديثی استادان خود گرد آورده است. امالی عمر بن حسن شيبانی، ابوعمر زاهد، ابن سماك، جعفر خلدی و محمد بن عمرو رزاز را شيخ طوسی به روايت او در كتاب امالی (1 / 391-2 / 8) آورده است. همچنين نسخه‌ای مشتمل بر امالی خلدی و ابن سماك و نسخه‌ای ديگر شامل امالی خلدی، رزاز و ابوبكر نجاد به روايت ابن مخلد در كتابخانۀ ظاهريۀ دمشق نگهداری می‌شود. تاريخ استماع راوی از ابن مخلد در نسخۀ اخير 417ق است (ظاهريه، 108- 109؛ فهرس، 468- 469). رودانی نيز از دو مجلس از امالی شيبانی و امالی نجاد به روايت ابن مخلد ياد كرده و سند روايت خود را به آنها نشان داده است (ص 397). ابن مخلد به جز امالی مشايخ خود، به روايت متون حديث پيشين نيز اهتمام داشته است. از جمله يك «جزء» از حديث ابوعلی حسن بن عرفه را از طريق استادش صفار روايت كرده كه بسيار مورد توجه بوده است، چنانكه خطيب بغدادی در آثار گوناگون خود احاديثی از آن بر گرفته (نك‍ : الاسماء، 319، تقييد، 85، تلخيص، 2 / 644، 836، السابق، 125، شرف، 32-33) و دست كم تا سدۀ 11ق / 17م مورد عنايت اهل حديث بوده است (نك‍ : رودانی، 208).

مآخذ

 ابن اثير، الكامل؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حيدرآباد دكن، 1359ق؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، الاسماء المبهمة، به كوشش عزالدين علی سيد، قاهره، 1405ق / 1984م؛ همو، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ همو، تقييدالعلم، به كوشش يوسف عش، دمشق، 1974م؛ همو، تلخيص المتشابه، به كوشش سكينه شهابی، دمشق، 1985م؛ همو، السابق و اللاحق، به كوشش محمد زهرانی، رياض، 1402ق / 1982م؛ همو، شرف اصحاب الحديث، به كوشش محمد سعيد خطيب اوغلی، آنكارا، 1971م؛ ذهبی، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش ارنؤوط و عرقسوسی، بيروت، 1403ق / 1983م؛ رودانی، محمدبن سلیمان، صلة الخلف، به كوشش محمد حجی، بيروت، 1408ق / 1988م؛ طوسی، محمدبن حسن، امالی، بغداد، 1384ق / 1964م؛ ظاهريه، خطی (حديث)؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية، به كوشش ياسين محمد سواس، كويت، 1408ق / 1987م. 

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث