ابن مأمون، احمد

اِبْنِ مَأْمون، احمد بن علی الزوال (ذيقعدۀ 509- 19 شعبان 586 / آوريل 1116-21 سپتامبر 1190)، نحوی، لغوی، محدث و خطاط. او از نادر كسانی است كه زندگی‌نامۀ خود را نوشته و ياقوت عيناً آن را نقل كرده است. گفته‌های ديگران نيز بيشتر نقل از همين زندگی‌نامه است. جد اعلای او مأمون خليفه بود و به همين سبب است كه وی نيز به ابن مأمون شهرت يافته است (ياقوت، 4 / 175).
ابن مأمون در محلۀ درب فيروز بغداد زاده شد و چون درگذشت در محلۀ باب حرب همان شهر به خاك سپرده شد (همو، 4 / 177؛ قفطی، 1 / 89). پدرش در دوران خلافت مستظهر (487-512ق / 1094- 1118م) و بعد در عهد مسترشد (512- 529ق / 1118-1135م) مدتی رياست «ديوان زمام» را به عهده داشت (ياقوت، همانجا). ابن مأمون در اوان جوانی قرائات دهگانه را به همراه اسماعيل بن جواليقی (پسر ابومنصور جواليقی) نزد ابوبكر علی مرزوقی و فنون خوشنويسی را نيز نزد حسن بن منصور جزری آموخت (همانجاها). وی مدت یازده سال در مصاحبت ابومنصور جواليقی (د 539ق / 1144م) بود و نحو و لغت را از او آموخت و كتابهای متعددی نيز نزد او خواند (همانجاها). ابن مأمون از استادان و مشاهير عصر خود از جمله ابن الحصين و ابوالعز ابن كادش و بدر مولی عبدالمحسن حديث شنيد (ذهبی، 112؛ قفطی، همانجا).
ابن دبيثی گويد كه از وی حديث شنيده و ابوالفتوح ابن حصری از او روايت كرده است (ذهبی، همانجا). ابن مأمون در 534ق / 1140م منصب قضای دُجَيلِ بغداد را به عهده گرفت (ياقوت، 4 / 178؛ قفطی، همانجا) و مدتی در اين سمت باقی ماند، اما همينكه مستنجد به خلافت (555-566ق / 1160-1171م) رسيد، بر قضات سخت گرفت و اموال بسياری از آنان از جمله ابن مأمون را مصادره كرد (ياقوت، 4 / 181). وی مدت یازده سال يعنی تا پايان خلافت مستنجد در چنين وضعی به سر برد (همانجا)، ولی با روی كار آمدن مستضی‌ء (566-575ق / 1171- 1179م) مورد لطف وی قرار گرفت و با وساطت وزير عضدالدوله در برخی امور حكومتی به كار گمارده شد (همو، 4 / 183). ابن مأمون شعر نيز می‌سرود و ياقوت (4 / 184-185) 6 بيت از اشعار او را ضبط كرده است.

آثـار

 1. اسرار الحروف، كه در آن از مخارج و مواضع حروف و اشتقاق اسمها و آراء مختلف علمای لغت در اين باره به بحث پرداخته بود (ياقوت 4 / 182)؛ 2. شرح كتاب فصيح ثعلب (همانجا؛ بغدادی، 1 / 88).

مآخذ

 بغدادی، هديه؛ ذهبی، محمد بن احمد، المختصر المحتاج اليه من تاريخ ابن الدبيثی، بيروت، 1405ق / 1985م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1369ق / 1950م؛ ياقوت، ادبا.

رحمت پور محمدشیرجوپشت