ابن ماشطه

اِبْنِ ماشِطه، ابوالحسن علی بن حسن، ديوان‌سالار بلند پايۀ سده‌های 3 و 4ق / 9 و 10م. از زندگی او اطلاعات بسيار اندكی در دست است. با آنكه نويسندگان نزديك به زمان او كه بيشتر در سدۀ 4ق می‌زيستند، از آثار او نام برده و از برخی از آنها در تأليفات خود استفاده كرده‌اند، ولی به شرح حال خود وی نپرداخته‌اند. همين قدر معلوم است كه از كاتبان بزرگ بوده و به امور ديوانی تسلط كافی داشته (مرزبانی، 155) و به ويژه در حساب و فن خراج پرآوازه بوده است (ابن نديم، 150). وی كه گويا از سوی رقيبان خود و به سخره به ابن ماشطه مشهور شد (قس: ياقوت، 13 / 15)، در وزارت حامد بن عباس (306-311ق) به روزگار خلافت مقتدر عباسی كه علی بن عيسی بن جراح (نك‍ : ه‍ د، ابن جراح) بر كارها چيرگی يافت، به جای هشام بن عبدالله، معروف به ابوقيراط به رياست ديوان بيت‌المال منصوب شد (تنوخی، 4 / 54). وی مدتی نيز معزول و زندانی شد. چنانكه خود وی طی ابياتی از آن ايام سخن گفته و يادآور شده است كه حبسِ كارگزاران دولت پس از عزل، در آن روزگار امری عادی بود و او نه به گناهی، بلكه به سبب كرامت و بزرگواريش زندانی شده است (مرزبانی، همانجا).
از تاريخ تولد و مرگ ابن ماشطه نيز اطلاع دقيقی در دست نيست. مرزبانی (همانجا) او را پس از 310ق / 1922م، در حالی كه بيش از 90 سال داشته، ديده بوده است و تنوخی (همانجا) بر آن است كه وی حدود 100 سال يعنی تا حدود 320ق زندگی كرد. با اينهمه چون گفته‌اند كتاب اخبار الوزراء او شامل شرح احوال وزرا تا پايان روزگار خليفه الراضی (د 329ق) است (مسعودی، 1 / 17)، از‌اين‌رو می‌بايست چندگاهی پس از آن هم زيسته باشد، اما تاريخ 350ق كه بغدادی (1 / 680) به عنوان تاريخ درگذشت او ياد كرده، به كلی بعيد می‌نمايد.

آثـار

 نويسندگان متقدم آثاری از ابن ماشطه ذكر كرده‌اند كه هيچ يك از آنها اكنون در دست نيست: جواب المُنْعِت در فن كتابت (تنوخی، همانجا)، كتاب الخراج (ابن نديم، همانجا)، كتاب تعليم بعض المؤامرات كه ابن نديم (همانجا) آن را به خط خود ابن ماشطه ديده بوده است، اخبار الوزراء كه تا آخر روزگار خلافت الراضی را در برداشته است (مسعودی، همانجا) و تنوخی و ابن صيرفی از آن در آثار خود استفاده كرده‌اند (GAS, I / 376؛ سوردل، I / 7). وی شعر نيز می‌سرود و مرزبانی (همانجا) و به تبع او ياقوت (13 / 16-17) اشعاری از او نقل كرده‌اند.

مآخذ

 ابن نديم، الفهرست؛ بغدادی، هديه؛ محسن بن علی، نشوار المحاضرة، به كوشش عبود شالجی، بيروت، 1392ق / 1972م؛ مرزبانی، محمدبن عمران، معجم الشعراء، به كوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1379ق / 1960م؛ مسعودی، مروج الذهب، به كوشش باربيه دومنار، پاريس، 1877م؛ ياقوت، ادبا؛ نيز:

GAS; Sourdel, Dominique, Le vizirat cAbbāside, Damas, 1959.

سیدجعفر سجادی