ابن لسان الحمره

اِبْنِ لِسانُ الحُمَّره، ابوكِلاب وِقاء بن الاشعر (ابن نديم، 101؛ ابن اثير، 298)، يا وَرْقاء بن الاشعر (ابن قتيبه، 535؛ ابن اثير، 145؛ دميری، 1 / 376) يا عبدالله بن لسان الحمرة (ابن حزم، 315)، نسب‌شناس نيمه افسانه‌ای عرب. وِقاء را نام پدرش لسان الحمّرة نيز پنداشته‌اند (ابن دريد، 354). گاه نيز او را لسان و پدرش را حمرّة دانسته‌اند (ابن اثير، همانجا). بی‌گمان اگر يك ضرب‌المثل كه ميدانی (ص 54) نقل كرده و چندان هم كهن به نظر نمی‌رسد، و نيز گفت‌و‌گويی تقليدی و تكراری و سراپا جعلی در دست نبود، از اين شخصيت، نامی نيز باقی نمی‌ماند، زيرا رواياتی كه دربارۀ او نقل كرده‌اند، سخت كوتاه و اندك است و اطلاع خاصی به دست نمی‌دهد: جاحظ چند بار نام او را آورده ( الحيوان، 2 / 200، التربيع، 37، البيان، 3 / 106) و يك بار نيز به اختصار می‌گويد ( الحيوان، 2 / 206) كه چون وی به مردی از بنی اسد اهانت روا داشت، آن مرد وی را با شمشير كشت، اما اين روايت نه جای ديگری تأييد شده و نه كسی از قدما آن را نقل كرده و به احتمال قوی از حقيقت به دور است. ابن قتيبه (همانجا) او را بزرگ‌ترين نسب‌شناس عرب (انسب العرب) پنداشته و ابن نديم (همانجا) غير از نسب‌شناسی، به غرور و خودپرستی بسيار او اشاره كرده است. ميدانی نيز (همانجا) ضرب‌المثل «اعمر من ابن لسان الحمرة» را كه به او اشاره دارد، آورده است، اما ابن اثير كه می‌دانسته وی به درازی عمر شهرتی ندارد، بلكه فصاحت و به خصوص نسبت‌شناسی او نظرها را جلب كرده، گويد (ص 145): در مثل آورده‌اند كه «انسب من ... ». بنابراين بعيد نيست كه در ضرب‌المثل ميدانی تحريفی رخ داده باشد و «اعمر» به جای «انسب» يا به جای «اعلم فی النسب» نشسته باشد (قس: پلا، 20). با اينهمه دميری (همانجا) در دام اين تحريف افتاده است و گفته است «در فصاحت و طول عمر به او مثل می‌زنند».
روايت ديگری كه باعث شهرت او شده، دو گفت‌وگوست، يكی با مغيره در كوفه (ابوالفرج، 14 / 143) و ديگری با معاويه، احتمالاً در دمشق (دميری، همانجا)، اما ترديد نيست كه اين ديدارها و گفت‌وگوها بيشتر افسانه است و در ادبيات عرب نمونه‌های فراوان دارد. در اين گفت‌وگوها، پيوسته در يك سو اميری نيرومند قرار دارد و در سوی ديگر، مردی زيرك و كاردان. پاسخهايی كه به امير داده می‌شود، همه عباراتی سخت كوتاه، سريع و خشن و غالباً مبهم و دوپهلو و كنايه‌آميز و گاه همراه با معانی حكمت‌آميز است. از جملۀ اين گفت‌وگوها يكی آن است كه ميان عبدالمسيح و خالد بن وليد در حيره رفته است. اين صحنۀ محاوره را شايد بتوان يكی از زيباترين نمونه‌های اينگونه ظرافت‌پردازيها به شمار آورد (نك‍ : بلاذری، 340؛ همو، ترجمۀ فارسی، 5).

مآخذ

 ابن اثير، مبارك بن محمد، المرصع، به كوشش ابراهيم سامرايی، بغداد، 1391ق / 1971م؛ ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بيروت، 1403ق / 1983م؛ ابن دريد، محمدبن حسن، الاشتقاق، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1378ق / 1958م؛ ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960م؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بيروت، 1390ق / 1970م؛ بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله انيس طباع، بيروت، 1407ق / 1987م؛ همان، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، 1364ش؛ جاحظ، عمروبن بحر، البيان و التبيين، به كوشش حسن سندوبی، قاهره، 1351ق / 1932م؛ همو، التربيع و التدوير، به كوشش شارل پلا، دمشق، 1955م؛ همو، الحيوان، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، بيروت، 1388ق / 1969م؛ دميری، محمدبن موسی، حياة الحيوان الكبری، قاهره، 1364ق؛ ميدانی، احمدبن محمد، مجمع الامثال، به كوشش محمد محيی‌الدين عبدالحميد، قاهره، 1374ق / 1955م؛ نيز:

Pellat, Ch., Introd. At-Tarbīʿ (vide, PB, jahez).

آذرتاش آذرنوش