ابن کرکی

اِبْنِ كَرَكی، ابوالوفاء ابراهيم بن عبدالرحمن بن محمد بن اسماعيل كركی، ملقب به برهان‌الدين (835-922ق / 1432-1516م)، قاضی و فقيه حنفی و رجل سياسی مصر. كنيۀ او را ابوالفضل نيز گفته‌اند. اصل خاندان او به كرك (در شرق اردن) باز می‌گردد. مادرش زنی چركسی از موالی يشبك اتابك بود. او در قاهره متولد شد و پس از حفظ قرآن به خواندن و حفظ برخی كتب متداول چون اربعين نووی، شاطبيه، مختصر قدوری و الفيۀ ابن مالك مشغول شد. او از استادانی مانند ابن حجر عسقلانی، علم‌الدين بلقينی، قلقشندی، ولوی سفطی، امين آقسرايی و ابن همام و ديگران بهره برد و به كسب اجازه از آنان نايل آمد و در تفسير، فقه، حديث و ادبيات تبحر يافت. او بر اثر كثرت معاشرت با امرا و بزرگان ترك، زبان تركی را خوب می‌دانست (سخاوی، 1 / 59-61). اگرچه به صورت دقيق مشخص نيست كه ابن كركی چگونه و به چه وسيله به بارگاه امير قايتبای راه يافته است، اما سخاوی (همانجا) از سفر وی در ملازمت امير به بحيره ياد كرده و به وضوح اشاره می‌كند كه اين سفر قبل از به سلطنت رسيدن قايتبای و در زمان امارت او بوده است. او اندكی بعد با به سلطنت رسيدن قايتبای (حك‍ 872-901ق) بيش از پيش نزد سلطان تقرّب يافت و نديم خاص او شد، چنانكه در خلوت و جمع در ملازمت او بود. گويا سلطان بسياری از صاحب منصبان را عزل كرده، اختيارات آنان را بدو سپرده بود. سخاوی (1 / 61-63) و عيدروسی (ص 102) به تفصيل به شرح مناصب او پرداخته‌اند. او در سفرها از جمله سفر به شام، حلب، بيت‌المقدس، مكه و مدينه در ركاب سلطان بود (سخاوی، 1 / 62). در 883ق (همو، 1 / 63؛ تونكی، 3 / 180) خاطر سلطان از او رنجيده شد و وی در 886ق به كلی از حضور در بارگاه منع گرديد (سخاوی، همانجا؛ عيدروسی، 102). آنگاه مدتی در خانۀ خويش به تدريس و افتاء اشتغال ورزيد، تا اينكه در 898ق به امامت اعاده شد و سال بعد اقراءِ حديث و مشيخۀ اشرفيه را نيز به دست آورد. در 903ق در عهد ناصرالدين محمد بن قايتبای (حك‍ 901-904ق) به قضاءِ حنفيه منصوب گرديد، ليكن در 906ق بار ديگر معزول شد و به روزگار شرف‌الدين غوری (حك‍ 906-922ق) مقام قضا به وی پيشنهاد گرديد، اما آن را نپذيرفت (عيدروسی، 102-103). مرگ ابن كركی در قاهره، بر اثر غرق شدن در بركه‌ای كه مقابل خانه‌اش قرار داشت، روی داد (غزی، 1 / 112؛ ابن عماد، 8 / 104).

آثـار

1. تاريخ ابراهيم كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ملی پاريس موجود است (دوسلان، شم‍ 1931)؛ 2. فيض المولی الكريم علی عبده ابراهيم، در فقه حنفی كه نسخ خطی آن در كتابخانه‌های مصر، تركيه و جز آن موجود است (نك‍ : ازهريه، 2 / 234؛ خديويه، 3 / 98؛ منجد، 31؛ TS، شم‍ ‍GAL, II / 101; GAL, S, II / 95; 4078). همچنين نسخه‌ای تحت عنوان مجموعة المسائل در كتابخانۀ دانشگاه یيل وجود دارد (نموی، شم‍ 921).

مآخذ

 ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ازهريه، فهرست؛ تميمی، تقی‌الدين بن عبدالقادر، الطبقات السنية فی تراجم الحنفية، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو، رياض، 1403ق / 1983م؛ تونكی، محمود حسن، معجم المصنفين، بيروت، 1344ق؛ خديويه، فهرست؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛ عيدروسی، عبدالقادر، تاريخ النور السافر، بيروت، 1405ق / 1985م؛ غزی، محمدبن محمد، الكواكب السائرة، به كوشش جبرائيل سليمان جبّور، بيروت، 1945م؛ منجد، صلاح‌الدين، المخطوطات العربية فی فلسطين، بيروت، 1982م؛ نيز:

De Slane; GAL; GAL ,S; Nemoy, Leon, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, New Haven, 1956; TS.

قهار مقیمی