ابن قطاع، ابوالقاسم

اِبْنِ قَطّاع، ابوالقاسم علی بن جعفر بن علی سعدی (10 صفر 433-515ق / 19 اكتبر 1041-1121م)، نحوی، لغوی و اديب. وی در صِقِلّيه (سيسيل) به دنيا آمد و از اين رو صقلّی نيز خوانده شده است. فيروزآبادی (ص 48) وی را از خاندان اغلبيان كه بر صقليه حكم می‌راندند، دانسته است. پدرش اديب و از عالمان لغت بود و در ترسل نيز دست داشت (قفطی، 1 / 265) و شايد در دستگاه حكومت نيز صاحب مقامی بود و در لغت و عروض نيز آثاری داشت (فيروزآبادی، همانجا). گفته‌اند كه وی از شاگردان قُضاعی بوده است (بستانی، 3 / 460). قفطی (همانجا) چهار بيت از اشعار وی را نيز نقل كرده است. 
ابن حجر (4 / 209) به نقل از ياقوت همۀ نياكان ابن قطاع را شاعر و اديب دانسته، اما اين مطلب در شرح حال او در ادباء ياقوت (12 / 279-283) ديده نمی‌شود. به هر حال ترديد نيست كه وی در شمار اشراف صقليه بود و مكاتباتش با بزرگان، خاصه امير ابومحمد جعفر بن طيّب كلبی كه عمادالدين كاتب (1 / 112) بدان اشاره كرده، تأييدی بر اين نكته است. ابن قطاع در صقليه و شايد در پالرمو از ابن‌بِرّ (ه‍ م) لغوی و ديگر استادان روزگار خود دانش آموخت (قفطی، 2 / 236؛ فيروزآبادی، 152؛ عباس، العرب، 109؛ بستانی، همانجا). وی همچون پدر، و بی‌گمان به ارشاد و تعليم او، به لغت، صرف و نحو و عروض پرداخت و از نوجوانی به شعر روی آورد (عمادالدين، 1 / 51) و سرانجام در موطن خود و سپس در مصر در نحو و ادب پيشوايی يافت (ياقوت، همان، 12 / 280؛ قفطی، همانجا).
زندگی ابن قطاع و بسياري ديگر از عالمان سيسيل با تسلط نورمانها بر جزيرۀ سيسيل (452-455ق) دستخوش نابسامانی شد. چنانكه گروه بسياری، از جمله ابن قطاع ناگزير به مهاجرت شدند (بستانی، همانجا). به گفتۀ ذهبی (19 / 433) وی در 460ق / 1068م صقليه را ترك كرد. از گزارش سلفی كه از زبان يكی از شاگردان ابن قطاع نقل شده است (نك‍ : عباس، اخبار، 129-130)، برمی‌آيد كه او نخست به سوی اندلس رفت و ابوالفضل يوسف بن حسدای، از وزراي مقتدر بن هود (عنان، 2 / 289)، هنگام ورود ابن قطاع به شهر سرقسطه با سرودن شعری ستايش آميز مقدم وی را گرامی داشت و ابن قطاع نيز شعر وزير را با وزن و قافيه‌ای همسان پاسخ گفت. از شعر ابن حسدای پيداست كه آوازۀ ابن قطاع پيش از اين به اندلس رسيده بوده است و ابن قطاع كه كمتر از سی سال داشته، سخت مورد احترام وزير بوده و احتمالاً همو موجبات اقامت ابن قطاع را در سرقسطه فراهم كرده بوده است. ظاهراً ابن قطاع در اين سفر تنها نبوده، بلكه از آنجا كه پدرش جعفر بن علی در 474ق / 1081م در بلنسيه اقامت داشته است (بستانی، همانجا)، می‌توان گفت كه همۀ خاندان وی به اندلس كوچ كرده بودند. متأسفانه از زندگی ابن قطاع در اندلس آگاهی بيشتری در دست نيست و با آنكه وی ظاهراً در اواخر عمر به مصر رفت، بيشتر منابع به اقامت او در مصر توجه نشان داده‌اند و ظاهراً سبب اين امر آن است كه وی هنگام ورود به مصر از شهرت بسيار برخوردار بود، چه، به گفتۀ برخی از منابع (نك‍ : قفطی، همانجا؛ ابن خلكان، 3 / 323؛ ذهبی، ابن حجر، همانجاها)، مردم در آنجا وی را بسيار گرامی داشتند و به اين ترتيب نزديك 40 سال از زندگی او پيش از ورود به مصر، در حدود 500ق (قفطی، ابن خلكان، همانجاها)، در پردۀ ابهام قرار دارد.
ابن قطاع كه هنگام ورود به مصر استادی كهنسال بود، به مدح افضل بن بدر جمالی، وزير آمر بالله، دهمين خليفۀ فاطمی پرداخت و به معلمی فرزند وی برگزيده شد (عمادالدين،1 / 52؛ ابن جوزی، 1(8) / 57؛ ياقوت، همان، 12 / 279) و در قاهره به تدريس پرداخت (قفطی، همانجا). پرآوازه‌ترين درس ابن قطاع، روايت صحاح جوهری بود (ياقوت، همان، 12 / 280). اما به گفتۀ قفطی سلسله روايت وي ساختگی بود، چه در آغاز ورود او به قاهره، مردم دربارۀ صحاح از وی پرسش كردند، اما او اظهار بی‌اطلاعی كرد. سپس چون رغبت طلاب علم را به اين كتاب مشاهده كرد، سلسله سندی بر ساخت (همانجا) و حاشيه‌ای نيز بر كتاب مذكور نوشت (ياقوت، همان، 12 / 281)، اما اهل فضل آن را نپذيرفتند و او را به تساهل در روايت متهم ساختند. فيروزآبادی (ص 152) نيز اين مطلب را تأييد كرده است. با اينهمه ريتسيتانو (بستانی، 3 / 461) كه تحقيقات جامعی دربارۀ ابن قطاع دارد و عباس ( العرب، 227- 228) از مكتب ويژه‌ای در نحو و لغت در مصر ياد می‌كنند كه تحت تأثير آراء ابن قطاع شكل گرفت. مشهورترين شاگرد او، ابن برّی (ه‍ م) نحوی مصری است كه كار حاشيۀ ابن قطاع را بر صحاح ادامه داد و در حاشيه‌ای كه خود نوشت، از حواشی استاد بهرۀ فراوان برد (ياقوت، همانجا؛ حاجی خليفه، 2 / 1072). پسر ابن قطاع، ابوعلی محمد نيز در زمرۀ شاگردان پدر بود و سلفی شعری به روايت او از ابن قطاع نقل كرده است (عباس، اخبار، 56). ابوالحسين هبةالله كاتب فرضی (همان، 129؛ قفطی، 2 / 237) و علی بن عبدالجبار بن سلامۀ هذلی (ابن ظافر، 99) نيز از ابن قطاع روايت كرده‌اند. اجازه‌ای نيز از او به ابوطاهر ابراهيم ابن حسين عسقلانی به تاريخ 508ق در دست است (سيد، خطی، 1 / 7). ابن قطاع در مصر چندين كتاب تأليف كرد كه بيشتر به عنوان متنهای آموزشی از آنها استفاده می‌شد و آنچه امروز از آثار او در دست است، بازماندۀ آثاری است كه در مصر تأليف كرده است. وی در 515 (قفطی، همانجا؛ ابن خلكان، 3 / 324) يا 514ق (ياقوت، همان، 280) درگذشت و در كنار آرامگاه شافعی به خاك سپرده شد (سيوطی، 2 / 154).

آثار چاپی

1. الافعال. اين كتاب كه فرهنگی آموزشی دربارۀ افعال زبان عربی است، از نخستين فرهنگهايی است كه اختصاصاً دربارۀ افعال تأليف شده است. نخستين‌بار ابن قوطيه دربارۀ افعال، كتاب تصاريف الافعال را تأليف كرد و الافعال ابن قطاع در واقع متن ويراسته و گسترش يافتۀ اثر ابن قوطيه است. خود وی آن را تهذيب كتاب الافعال ناميده است ( الافعال، 1 / 6). كتاب با مقدمه‌ای مسجع در باب برتری زبان عربی بر ديگر زبانها آغاز می‌شود. او خود گويد كه به درخواست شاگردانش دست به تهذيب الافعال ابن قوطيه زده است (همانجا). بنابراين وی الافعال ابن قوطيه را تدريس می‌كرد. علاوه بر اين، نسخه‌ای از اين كتاب در دست است كه يكی از شاگردان ابن قطاع از وی روايت كرده است (نك‍ : شكيب ارسلان، 25(4) / 496-497). به نظر ابن قطاع، استفاده از اثر ابن قوطيه به سبب آنكه بابهای آن در هم ريخته و در آنها تقديم و تأخير ناشايست رخ داده، كاری پرزحمت بوده است، گذشته از آن، افعال چهار، پنج و شش حرفی در آن نيامده است (همان، 1 / 7). از اين رو، وی به قصد تأليف كتابی جامع برای افعال رايج به تكميل و تبويب مجدد آن پرداخته و مطالب بسياری را كه در كتابهای ديگر پراكنده بوده، گردآورده است (همان، 1 / 8) تا فهم قرآن و حديث را برای طالبان علم آسان سازد (همان، 1 / 6).
مبنای تقسيم‌بندی ابن قطاع در الافعال بر حرف اول و وزن فعل و ساخت آن قرار دارد. به طوری كه در هر باب معمولاً از ثلاثی صحيح شروع و پس از ذكر مضاعف و مهموز و معتل و مكرر به رباعی صحيح و خماسی و سداسی ختم می‌کند. با آنكه مبنای كار ابن قطاع بر ذكر شاهد نبوده، باز در جای جای كتاب به اشعار (مثلاً 1 / 36، 109) يا احاديث (مثلاً 1 / 121، 164، 182) يا آيات (مثلاً 1 / 227، 231) و گاهی امثال (مثلاً 1 / 58، 258) استشهاد می‌كند. شيوۀ وی در شرح معنی فعل عموماً بر اختصار قرار دارد. با اينهمه فيروزآبادی (ص 151) می‌گويد: با وجود اختصار كتاب الافعال، در اين زمينه بهتر از آن نوشته نشده است. الافعال ابن قطاع از مآخذ زبيدی در تاج العروس (نك‍ : 1 / 5) بوده است و نظرات لغوی او در اين اثر پراكنده است (عباس، العرب، 228). اين اثر به كوشش محمد سورتی، امتياز علی عرشی و سالم كرنكوی در حيدرآباد دكن (1360-1364ق) در 3 جلد به چاپ رسيده است. نظر گوئيدی داير بر اينكه اين اثر از ابن قطاع نيست و نيز عقيدۀ گريفينی كه آن را همان كتاب ابن قوطيه دانسته كه در سدۀ 6ق به دست جعفر بن عبدالرحمن سلمی با تفصيل بيشتر تحرير گشته است (بروكلمان، 5 / 346-347)، قابل تأمل است. 
2. مجموع من شعر المتنبی و غوامضه. در مآخذ كهن از اين اثر ياد نشده است. به عقيدۀ غياض (6(3) / 239) مراد قفطی از «مجموع ادبی» (2 / 237)، احتمالاً همين كتاب است، اما دليلی بر تأييد نظر او وجود ندارد. نخستين‌بار اومبرتوريتسيتانو، آن را با مقدمه‌ای كوتاه در «مجلۀ مطالعات خاوری» (1955م) به چاپ رسانيد. اين اثر در 1977م نيز يك بار ديگر به كوشش محسن غياض و همراه با مقدمه‌ای سودمند با عنوان «شرح المشكل من شعر المتنبی» در مجلۀ المورد (دورۀ 6، شم‍ 3، صص 237-260) در بغداد به چاپ رسيده است. ظاهراً غياض از كار ريتسيتانو بی‌اطلاع بوده است، زيرا با آنكه نسخۀ اساس هر دو يكی است (قس: غياض، همانجا؛ ريتسيتانو، (XXX / 207)، به چاپ پيشين اين نسخه اشاره نكرده است. شرح و نقد اشعار متنبی به شكل كنونی تنها بخشی كوتاه و گزيده از اصل اثر ابن قطاع را در‌بر‌می‌گيرد و مثلاً آنچه عكبری در شرح ابيات متنبی از ابن قطاع نقل كرده است، در اين نسخه ديده نمی‌شود (غياض، همانجا). ارزش اين اثر در آن است كه تنها اثر باقی‌مانده از مكتب ادبی صالح بن رشدين از معاصران و شاگردان متنبی محسوب می‌شود و اگر اين اثر نبود، شروح و تعليقات ابن رشدين و شاگردش ابن برّ، استاد ابن قطاع كه ديوان را در قاهره شفاهاً برای طاليان علم شرح كرده بودند، ضايع می‌شد (غياض، 6(3) / 240). ابن قطاع در چند جای شرح خود از استادش ابن بر و ابن رشدين ياد كرده است (6(3) / 241، 246، 254، 255، 257). مجموع كه در نسخۀ موجود، شامل 35 بيت است، به دو نقطۀ كوتاه از متنبی ختم می‌شود كه تنها از طريق ابن قطاع به دست ما رسيده است (غياض، 6(3) / 239). غياض شرح 67 بيت ديگر را نيز كه در اثر عكبری پراكنده است، به عنوان بخش دوم و ملحق مجموع فراهم كرده و به چاپ رسانده است (6(3) / 249- 258).
3. منتخبات پراكنده‌ای از آثار ابن قطاع را گريفينی در «متنهای تازه يافتۀ عربی» كه دربارۀ تاريخ مسلمانان سيسيل است، به نقل از مخطوطات كتابخانه‌های تونس و ميلان گردآورده و در پالرمو (1910م) به چاپ رسانيده است. 

آثار خطی

 1. ابنية اسماء. اين اثر كه پيش از الافعال نوشته شده (نك‍ : ابن قطاع، الافعال، 1 / 15)، دربارۀ اسم و مصدرهای عربی و اوزان آنهاست كه در 122 لوحه يا جدول تنظيم شده است و دو نسخه از آن در دارالكتب (سيد، خطی، 1 / 7) و يك نسخه در كتابخانۀ باغ خيری پاشا (مجلة معهد، 7(2) / 9-10) نگهداری می‌شود. ابن خلكان (3 / 323) اين اثر را نشانۀ وسعت دانش ابن قطاع دانسته است و ياقوت از آن با عنوان الاسماء فی اللغة ياد كرده ( ادبا، 12 / 281) و در معجم البلدان موارد بسياری از آن نقل كرده است (1 / 236، 339، 2 / 350، 3 / 101، 344، جم‍ ‌)؛ 2. ابيات المعاياة. اثری در عروض كه در آن 54 بيت با وزنهای نادر تحليل شده‌اند. نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود است (GAL, S, I / 540؛ بستانی، 3 / 462)؛ 3. باب اختصار الزحاف، نسخه‌ای از آن در دارالكتب نگهداری می‌شود (سيد، فهرس، 1 / 413)؛ 4. تكمله‌ای بر كتاب الحياة و الموت ابن درستويه كه تنها تعليق و تكملۀ برجای مانده از ابن قطاع است (GAS, VIII / 107)؛ 5. العروض البارع. از اين اثر نسخه‌های متعددی وجود دارد، اما نام آن در همۀ نسخه‌ها يكسان نيست. از تعدد نسخه‌های اين اثر پيداست كه در طول سده‌ها، خوانندگان بسيار داشته و بارها تدريس شده است. نسخه‌هايی از آن در دارالكتب (خديويه،4 / 194؛ سيد، همان، 1 / 415)، آمبروزيانا ( آمبروزيانا، I / 145)، صنعا (صنعا، 4 / 1619)، اسكوريال (ESC2, I / 207-208, 210-211)، ليدن (ورهووه، 24) و واتيكان (GAL,S، همانجا) موجود است؛ 6. المختصر الشافی فی علم القوافی، بروكلمان آن را مختصر العروض البارع دانسته است (GAL, I / 375). نسخه‌ای از آن در دارالكتب (خديويه، همانجا) به همراه العروض البارع موجود است. نسخۀ ديگری در ليدن وجود دارد كه بروكلمان (GAL, S، همانجا) احتمال داده است مختصر دومی از العروض البارع و بنابراين همانند المختصر الشافی باشد؛ 7. مختصر فی مهملات الدوائر التی اهملتها العرب، دربارۀ دواير عروضی كه ديگران به آن توجه نكرده‌اند. نسخه‌ای از آن در دارالكتب وجود دارد (همانجا). در موزۀ بريتانيا (ريو، 768) نسخه ای از يكی از آثار ابن قطاع وجود دارد كه عنوان آن كتاب العروض فی معرفة اوزان اشعار العرب است. ريو توضيح داده است كه اين اثر 27 وزن عروضی را كه از نظر پيشينيان دور مانده، معرفی می‌كند. بنابراين، اين نسخه بايد با نسخۀ دارالكتب يكی باشد. 

آثار يافت نشده

 1. الدرّة ( الجوهرة) الخطيرة من شعراء الجزيرة، از آثار معروف ابن قطاع است كه وی در آن 20 هزار بيت از 170 شاعر صقلّی را جمع‌آوری كرده بوده است (ياقوت، ادبا، همانجا). عمادالدين كاتب برای معرفی 44 تن از شاعران صقليه، از اين كتاب بهره برده است (نک‍ : 1 / 51- 119). ابن اغلب نيز منتخبی از الدرة شامل 67 شاعر فراهم كرد كه عكس نسخه‌ای از آن با عنوان مختصر من الكتاب المنتخل من الدرة الخطيرة در دارالكتب موجود است (بستانی، همانجا)؛ 2. لُمَح المُلَح، گلچينی ادبی از شعر شاعران اندلس (ابن خلكان، همانجا) كه ابن فضل الله عمری در مسالك الابصار از آن استفاده كرده است (عباس، حاشيه بر وفيات، 3 / 323)؛ 3. الملح العصرية (حاجی خليفه، 2 / 1817). بخشهايی از اين اثر نيز در مسالك الابصار نقل شده است (ابن فضل الله، 17 / 356، 360، 363، 367، 371)؛ 4. حواشی او بر صحاح (پيش از اين ذكر شد)؛ 5. الاصوات (بغدادی، هديه، 1 / 695)؛ 6. حاشيه بر كتاب الاحجار صاحب بن عباد (GAS, VIII / 208)؛ 7. كتاب السيف (فی اسمائه و صفاته) (حاجی خليفه، 2 / 1429؛ بغدادی، همانجا)؛ 8. شرح الامثلة (قفطی، 2 / 237)؛ 9. الطوال و اسمائهم و صفاتهم (حاجی خليفه، 2 / 1436)؛ 10. القصار و اسمائهم و صفاتهم (همو، 2 / 1450)؛ 11. فوائد الشذور و قلائد النحور، كه ظاهراً گلچينی از اشعار بوده است (ياقوت، ادبا، 12 / 281)؛ 12. المجموع الادبی (قفطی، همانجا)؛ 13. المشی و السير (حاجی خليفه، 2 / 1459)؛ 14. الكشف عن مساوی الخمر (بغدادی، ايضاح، 2 / 324)؛ 15. النكاح (ابوحيان، 627)؛ 16. تاريخ صقلية (ياقوت، همان، 12 / 282؛ ابن فوطی، 4(3) / 114).
ابن قطاع اشعار بسياری نيز داشته است (يافعی، 3 / 213)، اما در منابع اشاره‌ای به ديوان او نشده و احتمالاً او خود به تدوين ديوانی از شعر خويش نپرداخته است. با آنكه كسانی چون ابن كثير (12 / 188) و ذهبی (19 / 434) شعر او را ستوده‌اند، اما ياقوت شعر او را هم سنگ دانشش نمی‌داند (همانجا). اشعار او بيش از همۀ منابع در خريدة القصر به نقل از الدرة الخطيرۀ او نقل شده است (عمادالدين، 1 / 51-55). ديگر منابع نيز ابياتی از او آورده‌اند (ياقوت، همان، 12 / 282-283؛ ابن خلكان، 3 / 323-324).

مآخذ

 ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، حيدرآباد دكن، 1370ق / 1951م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329-1331ق؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن ظافر ازدی، علی، بدائع البدائه، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1970م؛ ابن فضل الله عمری، احمدبن یحیی، مسالك الابصار، به كوشش فؤاد سزگين و ديگران، فرانكفورت، 1408ق / 1988م؛ ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخيص مجمع‌الآداب، به كوشش مصطفی جواد، دمشق، 1965م؛ ابن قطاع، علی بن جعفر، الافعال، به كوشش محمد سورتی و ديگران، حيدرآباد دكن، 1360-1364ق؛ همو، «شرح المشكل من شعر المتنبی»، به كوشش محسن غياض، المورد، قاهره، 1397ق / 1977م؛ ابن كثير، البداية؛ ابوحيان غرناطی، محمدبن یوسف، تذكرة النجاة، به كوشش عفيف عبدالرحمن، بيروت، 1406ق / 1986م؛ بروكلمان، كارل، تاريخ الادب العربی، ترجمۀ عبدالتواب، مصر، 1975م؛ بستانی؛ بغدادی، ايضاح؛ همو، هديه؛ حاجی خليفه، كشف؛ خديويه، فهرست؛ ذهبی، محمدبن احمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، 1405ق / 1985م؛ زبيدی، تاج العروس؛ سيد، خطی؛ همو، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق / 1965م؛ شكيب ارسلان، «مكتبات المدينة المنورة»، مجمع العلمی العربی، دمشق، 1369ق / 1950م؛ صنعا، خطی؛ عباس، احسان، اخبار و تراجم اندلسية (مستخرجة من معجم السفر السفلی)، بيروت، 1963م؛ همو، العرب فی صقلية، بيروت، 1975م؛ همو، حاشيه بر وفيات الاعيان (نك‍ : ابن خلكان در همين مآخذ)؛ عمادالدين كاتب، محمدبن محمد، خريدة القصر (قسم شعراء المغرب)، به كوشش محمد مرزوقی و ديگران، تونس، 1966م؛ عنان، محمد عبدالله، تاريخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمۀ عبدالمحمد آيتی، تهران، 1367ش؛ غياض، محسن، مقدمه بر «شرح المشكل ...» (نك‍ : ابن قطاع در همين مآخذ)؛ فيروزآبادی، محمدبن یعقوب، البلغة فی تاريخ ائمة اللغة، به كوشش محمد مصری، دمشق، 1392ق / 1972م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1371ق / 1952م؛ مجلة معهد المخطوطات العربیة؛ قاهره، 1381ق / 1961م؛ یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان، حیدر آباد دکن، 1338ق؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان، نیز: 

Ambrosiana; ESC2; GAL; GAL, S; GAS; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894; Rizzitano, Umberto, «Un commento de ibn Al-Qattā‘il Siciliano…», RSO, Rome, 1955; Voorhoeve.

محمدمهدی مؤذن جامی