ابن قطان، ابوالقاسم

اِبْنِ قَطّان، ابوالقاسم هبةالله بن فضل (477 يا 478ق ـ 28 رمضان 558ق / 1084 يا 1085 ـ 300 اوت 1163م)، شاعر، طبيب و محدث بغدادی. وی در بغداد زاده شد و در همانجا رشد يافت. از دوران نوجوانی او اطلاعی در دست نيست و نيز معلوم نيست شعر و ادب و طب را نزد چه كسانی آموخت، اما گفته‌اند كه حديث را نزد پدر خود ابوعبدالله فضل بن قطان (د 498ق / 1105م)، ابوالفضل احمد ابن خيرون، ابوطاهر باقلانی، حسين بن احمد كرخی و ديگران فرا گرفت (ابن خلكان، 6 / 54؛ ابن جوزی، عبدالرحمن؛ 10 / 207؛ ابن حجر، 6 / 189). گروهی نيز، ازجمله ابن اخضر، ابوالفرج ابن حصری و ثابت بن مُسرف از وی روايت كرده‌اند. برخی روايت از او را جايز ندانسته‌اند، اما ابوالفضل ابن شافع كه خود در محضر وی حديث شنيده، ضمن ستايش وی، سماع او را صحيح دانسته است (نك‍ : همانجا). منابع موجود از وی با عنوان طبيب و كحال (چشم پزشك) نيز نام برده‌اند (ابن ابی اصيبعه، 1 / 283؛ حسينی، 120)، اما بيشتر شهرت وی در شعر و به ويژه اشعار هجايی اوست. او بيشتر صاحبان قدرت و خودبينان و متكبران را هجو می‌كرد، حتی هيچ يك از بزرگان و نيز خليفۀ زمان از زبان وی در امان نبودند (ابن خلكان، همانجا؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، همانجا؛ ابن اثير، 11 / 297). ابن ابی اصيبعه (همانجا) او را خبيث اللسان ناميده است، اما در شعر وی نشانه‌ای از هرزه درايی و بدزبانيهای تند به چشم نمی‌خورد، بلكه بيشتر با بدگوييهای خود، زورمندان را به سخره می‌گرفته است. مآخذ موجود، در نادره‌گويی و ذوق و ظرافت وی ترديد روا نداشته‌اند (ابن اثير، ابن خلكان، همانجاها؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، همانجا).
ابن خلكان اشاره می‌كند كه وی گاه با رفتاری خنده‌آور و پرمعنا به هجو بزرگان می‌پرداخت. او خود چند نمونه از آنها را نيز آورده است: از جمله گويد چون علی بن طراد زينبی به وزارت رسيد، شاعر در مجلسی كه بزرگان و اعيان برای تهنيت گرد آمده بودند، حاضر شد و پس از اظهار شادمانی بسيار، با رفتاری كه يادآور مثل عاميانۀ «ارقص للقرد فی زمانه» (به هنگام ضرورت برای ميمون نيز برقص) بود، در برابر وی به رقص و پايكوبی پرداخت. وزير كه پيش از آن زخم طعنه‌های وی را چشيده بود، بی‌درنگ اشارت وی را دريافت (6 / 58-61)؛ اندكی پيش‌تر، آنگاه كه زينبی منصب قاضی‌القضاتی را برعهده داشت، ابن قطان در قصيده‌ای كه مشتمل بر 118 بيت بود، وی را هجو كرده و به زندان نيز افتاده بود (همو، 3 / 482، 6 / 57- 58).
بار ديگر در مجلس ابن هبيره (جهم بن عمرو شيبانی وزير المستنجد)، نقيب الاشراف را كه در مجلس حاضر بود، به سخره گرفت و رندانه با اشاره به ضرب‌المثلی، بخل و امساك او را آشكار ساخت، چندانكه موجب خندۀ حاضران شد و شرمندگی نقيب را فراهم آورد (همو، 6 / 60). وی در قصيده‌ای گروهی از بزرگان را نام برده و به هر يك از آنان عنوانی زشت داده است (همو، 6 / 59-60). از اين روی همۀ كسانی كه شرح حال او را نوشته‌اند، وی را هجاگويی بدزبان و هرزه درا و اهل مجون دانسته‌اند، اما چنانكه گفته آمد، در شعرهايی كه از وی باقی مانده است، الفاظ و عبارات زشت و ركيك ديده نمی‌شود. وی قصيدۀ ياد شده را هنگامی سروده است كه سپاهيان خليفه برای رويارويی سلطان سنجر و گرفتن ترمِذ آماده می‌شدند و او به عنوان طبيب در اردوگاه خليفه به سر می‌برد. در بيتهايی از اين قصيده كه اكنون تنها 14 بيت از آن در دست است، سستی و بی‌كفايتی خليفه و نيز بلندپروازی نابخردانۀ او را كه از نگهداشتن تكريت درمانده است، اما قصد گرفتن ترمذ را دارد، به سخره گرفته است (حسينی، 120-121؛ ابن ابی اصيبعه، 1 / 285). وی در شعر ديگری كه در هجای يحيی بن سعيد معروف به ابن مُرَخِّم سروده است، انتصاب او را به منصب قضا مورد نكوهش قرار داده و ضمن خرده‌گيری بر خليفه، بر مسلمانان افسوس خورده است. اين شعر چندان مورد توجه مردم قرار گرفت كه آن را بر در و ديوار بازار و مسجد آويختند (نك‍ : ابن جوزی، يوسف، 8(1) / 187؛ برای هجای ديگری كه دربارۀ همين قاضی سروده، نك‍ : ابن خلكان، 3 / 125). بنابراين، شايد بتوان اين فضيلت را برای ابن قطان قائل شد كه معايب و مفاسد اجتماع، خاصه بی‌لياقتی برخی بزرگان را به نيكی در می‌يافته و گاه می‌كوشيده است، در قالب شعر هجايی و رفتار مسخره‌آميز، انگشت بر اين معايب نهد و فاسدی را رسوا سازد. البته شيوۀ مسخرگی و هجوسرايی در سراسر دوران عباسی رواجی تمام داشت و هجو امير، وزير و خليفه چندان عجيب نبوده است. به خصوص كه در رابطۀ ابن قطان با ديگران، همان رقابتها و چشم و همچشميهای معمول نيز ديده می شود؛ از جمله می‌دانيم كه با شهاب‌الدين ابوالفوارس معروف به حيص بيص رقابتی تند داشته كه غالباً به همان حوادث خواندنی و شيرين معروف ميان شعرا می‌انجاميده است (مثلاً نك‍ : همو، 6 / 54-56). نيز به قول ابن ابی اصيبعه (1 / 283) لقب مسخره‌آميز حيص بيص را همو به آن شاعر داده است. 
ابن قطان ديوانی نيز داشته و بيشتر اشعار او به گفتۀ عمادالدين كاتب نيكو بوده است (ابن خلكان، همانجا). در اشعار باقيمانده از او چند مديحه و نيز قصيده‌ای 92 بيتی، بر وزن دو‌بيتی، ديده می‌شود (نك‍ : ياقوت، 11 / 205؛ ابن ابی اصيبعه، 1 / 285- 288؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، همانجا). قصيدۀ ياد شده در مدح سديدالدوله محمد بن انباری كاتب الانشاء بغداد سروده شده و ابن ابی اصيبعه (همانجا) تمام آن را نقل كرده است. وی اين قصيده را برپايۀ ساختمان كهن قصيدۀ عربی با نسيب آغاز كرده و سپس به مدح خود پرداخته است. وزن اين شعر خارج از بحرهای عروضی معروف است و ابن قطان نخستين كسی است كه بر اين وزن شعر سروده است. برخی ابداع اين وزن را به بهاءالدين زهير نسبت داده‌اند، حال آنكه قصيدۀ ابن قطان كه وزن آن «فِعْلن مُتَفاعلن فعولن» است، حدود 100 سال پيش از وی سروده شده است (ابن حجر، همانجا؛ فروخ، 3 / 315). وی در بغداد درگذشت و در مقبرۀ معروف كرخی به خاك سپرده شد (ابن جوزی، عبدالرحمن، همانجا).
اين آثار را به ابن قطان نسبت داده‌اند: 1. تعاليق طبية؛ 2. مسائل و اجوبتها؛ 3. ديوان شعر؛ 4. عروض ابن القطان (ابن ابی اصيبعه، 1 / 290؛ حاجی خليفه، 1 / 767، 2 / 1134)، كه اكنون هيچ يك از آنها در دست نيست. 

مآخذ

 ابن ابی اصيبعه، احمدبن قاسم، عيون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق / 1882م؛ ابن اثير، الكامل؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، حيدرآباد دكن، 1385ق؛ ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، حيدرآباد دكن، 1370ق / 1951م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329-1331ق؛ ابن خلكان، وفيات؛ حاجی خليفه، كشف؛ حسينی، علی بن ناصر، اخبار الدولة السلجوقية، به كوشش محمد اقبال، بيروت، 1404ق / 1984م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1982م؛ ياقوت، ادبا. 

ابومحمد وکیلی