ابن فرات، ناصرالدین

اِبْنِ فُرات، ناصرالدين محمد بن عبدالرحيم بن علی بن حسن ابن محمد بن عبدالعزيز بن محمد مصری حنفی (735-29 رمضان 807ق / 1335-2 آوريل 1405م)، فقيه، مورخ و خطيب مدرسۀ معزّيۀ قاهره. 
وی در خانواده‌ای فقير در قاهره زاده شد و همانجا درگذشت. از خردی در طلب علم برآمد و از كسانی چون ابوالفرج بن عبدالهادی و ابوبكر بن صناج، راوی دلائل النبوة حديث شنيد و از حافظ ذهبی، ابوالحسن بندينجی و گروهی ديگر اجازۀ روايت يافت. از كتاب شفا، تأليف قاضی عياض و ثواب الآدم، تأليف ابن عبدالهادی حديث نقل می‌كرد (ابن حجر، 5 / 268- 269).
وی مسلمانی معتقد و مؤمن بود، ولی استعمال بعضی كلمات در نوشته‌هايش، نشانگر آن است كه نسبت به پيروان ساير اديان و مذاهب خشن بوده است (شمّاع، 4(1) / «ع»).
ابن فرات شيفتۀ تاريخ بود و همواره به نوشتن مطالب تاريخی اشتغال داشت. يادداشتهای خود را در دفترهايی كه شمار آن را صد جلد گفته‌اند، گرد آورد. آنگاه چكيدۀ اين مطالعات را در كتابی در حدود 20 جلد، موسوم به تاريخ الدول و الملوك، معروف به تاريخ ابن الفرات نگاشت (سخاوی، 8 / 51؛ GAL, II / 62). اين تاريخ مشتمل بر حوادث سدۀ ششم تا زمان مؤلف است كه به ترتيب معكوس نوشته شده، بدين معنی كه مؤلف از قرن هشتم آغاز كرده، سپس به ذكر وقايع قرن هفتم، و بعد قرن ششم پرداخته است. وی حوادث قرن پنجم و چهارم را نيز شروع كرده بود، ولی مرگش فرا رسيد و كارش ناتمام ماند (ابن حجر، 5 / 268؛ ابن عماد حنبلی، 7 / 72). چنين پيداست كه او وقايع مربوط به 3 سال نخست سدۀ 9ق را نيز مسوّده كرده بود، ولی دست نوشتۀ وی به دليل بی‌توجهی پسرش فروخته شد (سخاوی، همانجا). در هر حال نسخه‌ای كه امروزه در دست است، صرف نظر از پاره‌ای افتادگيها، حوادث بين سالهای 501- 799ق / 1107-1396م را در بر می‌گيرد. ابن فرات در اين تاريخ، به رسم مؤلفان زمان خود، حوادث را برحسب سالها ذكر كرده و در پايان هر سال وفيات رجال را بر آن افزوده است و به طوری كه خود در آغاز مجلّد مربوط به حوادث قرن ششم آورده، دربارۀ جلوس خليفه و صفات او، وفات يا خلع او، تصرّف شهرها و سرزمينهای پادشاهان اسلامی، عزل قضات و وزرا و حكّام و سبب آن، اخبار مربوط به پادشاهان، امرا، سرداران، اشراف، علما، فقها، نحويين و شعرا و تاريخ و محل تولدشان، آنچه می‌دانسته، نقل كرده است (فلوگل، II / 47)؛ برخی از نويسندگان، نوشته‌اش را دارای اغلاط فاحش و عباراتش را عاميانه خوانده‌اند (ابن حجر؛ سخاوی، همانجاها). وی با وجود عنايت به ادبيّات، اعم از شعر و نثر، و توجه به ادبا و جمع آوری و ارائۀ شواهد شعری از هر حادثه و تدريس نصوص ادبی، دارای يك سبك خاص ادبی نبود (شمّاع، همانجا). قرائت متن كتاب، بدون مراجعه به مأخذ مورد استناد مؤلّف، كار دشواری است. طرز املای كلمات و مسامحه و سهل‌انگاری در نقطه‌گذاری بر حروف و تعيين حركت كار را بر خواننده مشكل می‌سازد و باعث اختلاط معانی جملات می‌گردد (زريق، 9(1) / «م»؛ شمّاع، 4(1) / «ن-ع»). در ذكر مطالب به اطاله و تفصيل بيش از حدّ لزوم و تكرار پرداخته و برخی از حوادث را روزبه‌روز دنبال كرده است، چندان كه جزء اول از جلد نهم آن تنها مربوط به حوادث چهار سال از 789 تا 792ق است (زريق، 9(1) / «ل»). با اينهمه، تاريخ ابن فرات، كتابی ارزشمند است، زيرا نويسنده خود شاهد برخی حوادث بوده، گاه نيز در آن شركت داشته است. وی حوادث را با صداقت و صراحت ذكر كرده است (شمّاع، 4(1) / «ع»؛ زريق، 9(1) / «ل»).
مهم‌ترين نسخۀ خطی اين تاريخ، در 9 مجلد در كتابخانۀ وين نگهداری می‌شود كه اغلبِ قطعات آن به خط خود مؤلف است و مربوط می‌شود به اخبار و حوادث اوّل محرّم 501 تا اوّل محرّم 799ق / 22 اگوست 1107ـ 5 اكتبر 1396م. فلوگل (II / 46) دربارۀ اصيل بودن اين نسخه به تفصيل دلايلی می‌آورد. اين نسخه كامل نيست و بعضی از مواضع آن مثلاً در جلد 4، حوادث بين سالهای 568-585ق / 1172- 1189م و سال 589ق / 1193م و از جلد 5، حوادث بين سالهای 625- 659ق / 1227-1260م، از ميان رفته است، اما اثری مشتمل بر وقايع بين سالهای 639-659ق / 1241-1260م در كتابخانۀ واتيكان موجود است كه ولسترنج، مورخ انگليسی، معتقد است جزئی از تاريخ ابن فرات می‌باشد و دلايلی بر اصالت آن ذكر می‌كند. دلاويدا نيز در فهرستی كه بر مخطوطات عربی اسلامی موجود در كتابخانۀ واتيكان فراهم آورده، به اصالت آن اشاره كرده است (زريق، 9(1) / «ی»). قسمتهای خالی مربوط به سالهای 625 تا 638ق / 1227-1241م نيز با پيدا شدن مجلدی در مراكش كه نسخۀ عكسی آن برای دانشگاه آمريكايی بيروت، ناشر مجلدات تحرير شده به وسيلۀ زريق، فرستاده شد، پرشده است (EI2). احمد تيمور پاشا عكس نسخۀ موجود در وين را فراهم آورده و با ذكر مقدمه‌ای كوتاه دربارۀ مؤلف و كتاب و بررسی منابع و مآخذی كه ابن فرات به آنها استناد كرده، و نيز آنچه از نسخه ساقط شده و يا تقدم و تأخری كه در آن روی داده، ضمن تأييد اينكه نسخۀ اصلی به خط مؤلف است، برای حوادث و وفيات فهرستی ترتيب داده است. اين نسخۀ عكسی با مقدمه و فهرست تيمور پاشا امروز در دارالكتب مصر موجود است (GAL, S, II / 49؛ زريق، همانجا). هريك از مجلدات موجود در وين و واتيكان برای سهولت در استفاده از آنها به دو بخش تقسيم شده است (زريق، همانجا).
در بين كتب خطی كتابخانۀ ملی پاريس، يك جلد از تاريخ ابن فرات، به شمارۀ 1595 موجود است كه اخبار و حوادث مذكور در آن از 11ق / 632م آغاز و به اواسط 19ق / 640م پايان می‌يابد. ظاهراً اين نسخه، مسودۀ اصلاح شدۀ خود مؤلف است كه برای استفادۀ شخصی نوشته بوده است. نسخۀ ديگری نيز به شمارۀ 1596 در همان كتابخانه موجود است كه خلاصه‌ای است از تاريخ ابن فرات همراه با ترجمۀ فرانسوی آن (مربوط به حوادث بين سالهای 664-690ق / 1266-1291م). نسخه‌برداری و تلخيص و ترجمۀ اين كتاب به وسيله م. ژوردن صورت گرفته است (دوسلان، I / 301). در مجموعۀ كتب شارل شفر در همين كتابخانه، كتاب خطی ديگری هست، تحت عنوان الطريق (يا التاريخ) الواضح المسلوك الی معرفة تراجم الخلفاء و الملوك. بلوشه اين كتاب را جلد نهم يا هشتم از تاريخ ابن فرات می‌داند كه از اخبار شاهان ساسانی شروع شده و به شعرای زمان جاهليت پايان می‌يابد (GAL, S ,II / 49؛ زريق، 9(1) / «ك»). كتابی نيز با همين عنوان در موزۀ بريتانيا شناخته شده كه مشتمل بر اخبار عهد قديم، از شيث تا اسحاق است (زريق، همانجا). 
قسمتهائی از كتاب تاريخ ابن فرات كه تاكنون به چاپ رسيده، به شرح زير است:
الف ـ جلد 4 شامل دو قسمت: بخش اول، حوادث بين سالهای 563-586ق / 1168-1190م و بخش دوم، حوادث بين سالهای 587- 599ق / 1191-1203م. 
ب ـ جلد 5 (بخش اول)، مربوط به حوادث بين سالهای 600-615ق / 1204- 1218م. جلدهای 4 و 5 به اهتمام شماع، به چاپ رسيده است. 
ج ـ جلدهای 6 و 7 مربوط به حوادث بين سالهای 672-696ق / 1274-1297م به كوشش زريق و نجلا عزّالدّين به چاپ رسيده است. 
د ـ جلدهای 7- 9 (در 4 جزء)، يك بار به اهتمام زريق و بار ديگر به كوشش اسد رستم و نجلا عزالدين انتشار يافته است. 

آثار خطی

 1. اسماء الصحابة (منصور، 412)؛ 2. انيس العاقل و تنبيه الغافل، در 105 باب (ظاهريه، تصوف، 1 / 133-134، ادب، 59)؛ 3. تاريخ العباد و البلاد (بغدادی، 2 / 207).

مآخذ

 ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، حيدرآباد دكن، 1392ق / 1972م؛ ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن فرات، ناصرالدين محمد، تاريخ ابن الفرات، به كوشش قسطنطين، زريق، بيروت، 1936م؛ همان، به كوشش حسن محمد شماع، بصره، 1386ق / 1967م؛ بغدادی، هديه؛ دانشنامه؛ زركلی، اعلام؛ زريق، قسطنطين، مقدمه بر تاريخ ابن الفرات (نک‍ : ابن فرات در همين مآخذ)؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، بيروت، 1957م؛ سيوطی، حسن المحاضرة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1387ق / 1967م؛ شماع، حسن محمد، مقدمه بر تاريخ ابن الفرات، (نك‍ : ابن فرات در همين مآخذ)؛ ظاهريه، خطی؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957م؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس مخطوطات المكتبة الاحمدية بتونس، بيروت، 1388ق / 1969م؛ نيز:

De Slane; EI2; Flügel, Gustav, Die arabischen, persischen, türkischen Handschriften..., Wien, 1865; GAL; GAL, S.

ابوالحسن دیانت