ابن فحام، ابوالقاسم

ابْنِ فَحّام، ابوالقاسم عبدالرحمن بن عتیق بن خلفِ صقلّی قرشی (422 یا 425- ذیقعدۀ 516ق / 1031 یا 1034- ژانویۀ 1123م)، مقری اسکندریه. از آغاز زندگی او اطلاعات دقیقی در دست نیست. وی ظاهراً در صقلیه (سیسیل) تولد یافته، از خاندانی قرشی الاصل از عربهای مهاجر به آن دیار بود. او در حدود 438ق که حداکثر 16 سال داشت، دیار خود را ترک کرده، عازم مشرق شد (قس: قفطی، 2 / 164). ابن فحام در همان سال وارد قاهره شد و در آنجا به فراگیری قرائت پرداخت. از مشایخ وی می‌توان مقریانی چون ابراهیم ابن اسماعیل مالکی، احمد بن سعید بن نفیس، نصر بن عبدالعزیز فارسی و عبدالباقی بن فارس را نام برد (نک‍ : قفطی، همانجا؛ ابن جزری، غایة، 1 / 374). به گفتۀ قفطی (2 / 165) او از طاهر بن احمد بن بابشاذ نیز در نحو بهره برد (قس: ابن جزری، همانجا). وی در 454ق / 1062م قاهره را ترک گفت (نک‍ : قفطی، همانجا). تنها می‌دانیم که ابن فحام بخش قابل توجهی از باقی عمر خود و شاید تمام آن را، در اسکندریه گذرانده است (نک‍ : همانجا؛ ذهبی، سیر، 19 / 388). در آنجا وی بر مسند اقراء نشست و جمعی از جمله ابوطاهر احمد بن محمد سلفی، عبدالرحمن بن خلف‌الله بن عطیه، یحیی بن سعدون قرطبی و عثمان بن علی سرقوسی از او قرائت آموختند (ابن جزری، همانجا؛ نیز: یاقوت، 12 / 130). ذهبی و ابن جزری متذکر شده‌اند که ریاست مقریان در اسکندریه به سبب علو سند و عمق دانش از آن او بود (نک‍ : ذهبی، معرفة، 1 / 383؛ ابن جزری، همانجا) و این نشان می‌دهد که ابن فحام بر دیگر اقران خود در اسکندریه چون حسن بن خلف ابن بلیمه (د 514ق) مؤلف تلخیص العبارات تفوق داشته است (در مورد ابن بلمیه، نک‍ : ابن جزری، همان، 1 / 211).
مهم‌ترین اثر ابن فحام که موجب شهرت او گشته کتاب التجرید لبغیة المرید، در قرائات هفتگانه است که طی قرون متمادی همواره بین اهل قرائت متداول بوده و ایشان با سلسله‌های متصل آن را روایت می‌کرده‌اند (نک‍ : ابن جزری، النشر، 1 / 75-77، 99-172؛ بلوی، 118؛ رودانی، 151). ابن جزری التجرید را از مشکل‌ترین کتب قرائت دانسته و لذا درکتابی با عنوان التقیید فی الخلف بین الشاطبیة و التجرید، غوامض کتاب را حل کرده است (نک‍ : ابن جزری، غایة، 1 / 374-375). ابن جزری ضمن اینکه در مورد روایت ورش از نافع و خلف از حمزه سند ابن فحام را بر دیگر اسنادی که در اختیارش بود، ترجیح داده است (نک‍ : تحبیر، 22، 31)، در مورد اول متذکر شده که در روزگاری وی سند مذکور کم واسطه‌ترین سند بوده است (همان، 22). از کتاب التجرید نسخه‌های متعدد در کتابخانه‌های ازهریه (ازهریه، 1 / 65)، مکرم (فهرس مکتبة مکرم، 121)، معهد دمیاط (نک‍ : زرکلی، 3 / 316) و گارت (حتی، شم‍ 2094(1)) و غیر آن موجود است (نیز نک‍ : پرتسل، GAL, I / 518; 30). دیگر اثر ابن فحام که کمتر مورد توجه بوده، مفردة یعقوب، دربارۀ قرائت یعقوب حصرمی از قاریان دهگانه است که مورد استفادۀ ابن جزری در النشر (1 / 77، 180-183) قرار گرفته و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ نور عثمانیه موجود است (نک‍ : پرتسل، 46). به علاوه باید یادآور شد که نسخه‌ای با عنوان مختصر اسانید ابن فحام اختصار احمد بن جعفر غافقی در 8 برگ در کتابخانۀ ظاهریه نگهداری می‌شود (نک‍ : فهرس مجامیع، 18- 19). همچنین ابن فحام به عنوان راوی در سند الروضۀ ابوعلی مالکی واقع شده (نک‍ : ابن جزری، النشر، 1 / 74، 75) و یکی از تحریرهای شرح مقدمۀ ابن بابشاذ را به املای استاد تدوین نموده است (نک‍ : قفطی، 2 / 165).

مأخذ

 ابن جزری، محمدبن محمد، تحبیر التیسیر، بیروت، 1404ق؛ همو، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352ق؛ همو، النشر، به کوشش علی محمد ضیاع، قاهره، کتابخانۀ مصطفی محمد؛ ازهریه، فهرست؛ بلوی، احمدبن علی، الثبت، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، 1403ق / 1983م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1406ق؛ همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید‌جاد الحق، قاهره، 1387ق / 1967م؛ رودانی، محمدبن سلیمان، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ زرکلی، اعلام؛ فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، 1408ق / 1987م؛ فهرس مکتبة مکرم، قاهره، 1351ق / 1933م؛ قفطی، علی بن یوسف، ابناه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371ق / 1952م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

GAL; Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection, Princeton, 1938; Pretzl, O., «Die Wissenschaft der Koranlesung», Islamica, Leipzig, 1934, vol. VI.

بخش علوم قرآنی و حدیث