ابن غنام، حسین

اِبْنِ غَنّام، حسين بن ابی بكر بن غنام (د ذيحجۀ 1225 / ژانويۀ 1811م)، مورخ، فقيه، اديب و از مشايخ وهابی. ابن غنام در مبرّر از نواحی احساء متولد شد، دوران كودكی و نوجوانی را در آنجا سپری كرد (زركلی، 2 / 251) و مقدمات علوم را نزد علمای آنجا فراگرفت (ابن بشر، 1 / 184)، سپس برای ادامۀ تحصيل راهی دِرعيّه، نخستين پايتخت آل سعود شد و در زمرۀ شاگردان و مريدان محمد بن عبدالوهاب مؤسس وهابيت درآمد (كحاله، 3 / 317). پس از آن به تدريس زبان عربی و كلام پرداخت (EI2) و كسانی چون سليمان و عبدالرحمن نوادگان محمد بن عبدالوهاب و همچنين احمد بن ناصر بن معمر نزد او درس خواندند. وی در درعيه درگذشت (همانجا؛ ابن بشر، همانجا).
ابن غنام در دانشهای گوناگون و نيز در نظم و نثر دستی توانا داشت (همانجا). او نخستين وقايع نگار وهابی و از مروجان و مدافعان عمدۀ اين فرقه در دوران نوپايی آن به شمار می‌رود. آثار متعدد او در ترويج و توسعۀ افكار و تعليمات محمد بن عبدالوهاب نقش بسزايی داشت. او در نوشته‌هايش خود را يك وهابی مؤمن نشان داد و مخالفينش را كافر و دشمن خدا خواند (ابوحاكمه، 2, 3).
از او دو اثر برجای مانده است:
1. تاريخ نجد: نام اصلی آن «روضة الافكار و الافهام لمُرتاد حال الامام و تعداد غزوات ذوی الاسلام» است. اين كتاب كه به درخواست محمد بن عبدالوهاب نگارش يافته، دارای چهار بخش است:
نويسنده در بخش اول به تشريح احوال مسلمانان و سرنوشت اسلام در عربستان و ديگر كشورهای اسلامی نظير مصر، يمن، شام و عراق پرداخته و از بعضی عقايد و آداب و رسوم مسلمانان چون زيارت قبور و اعتقاد به نذور و طلب شفاعت از اولياءالله، كه به ظن او بدعت در اسلام است، به شدت انتقاد كرده، با استناد به احاديث و رواياتی از پيامبر اسلام (ص) در زمينۀ رد اين اعتقادات، آنان را به شرك و كفر متهم می‌سازد (نك‍ : صص 13-77). او در اين بخش زمينه را برای توجيه افكار وهابيت آماده ساخته تا در فصول بعدی بدان بپردازد.
بخش دوم شامل شرح جزئيات زندگی شيخ محمد بن عبدالوهاب و چگونگی به شهرت رسيدن او و تأثير افكار و عقايدش بر مردم و شيوخ معاصرش می‌باشد.
بخش سوم با عنوان غزوات شامل قديم‌ترين وقايع جنبش وهابيت است. او شرح وقايع را با حوادث 1159ق / 1746م آغاز می‌كند، يعنی يك سال بعد از آنكه محمد بن عبدالوهاب مجبور به ترك عُيينه در نجد شد و در پی يافتن پناهگاهی وارد درعيه گرديد. ابن غنام با آنكه تا 1225ق در قيد حيات بوده، اما فقط تا 1212ق به شرح وقايع پرداخته است.
بخش چهارم كه مفصل‌ترين بخش كتاب است به آراء و نظرات شيخ محمد بن عبدالوهاب و نامه‌ها و پيامهای او اختصاص دارد و به شرح جزئيات كيش وهابيت و نظرات و فتاوی محمد بن عبدالوهاب پرداخته است.
تاريخ ابن غنام به علت ثبت دقيق مراحل پيشرفت و توسعۀ وهابيت و نقل وقايعی كه خود او شاهد آنها بوده بسيار حائز اهميّت است و بدين لحاظ اكثر نويسندگانی كه در مورد تاريخ معاصر جزيرةالعرب تحقيق كرده‌اند، آثار او را مورد استفاده و استناد قرار داده اند.
تاريخ نجد چند بار به طبع رسيده و ظاهراً آخرين چاپ آن در 1405ق / 1985م به كوشش ناصرالدين اسد در بيروت انجام يافته است.
2. العقد الثمين فی شرح احاديث اصول الدين. مؤلف اين كتاب را به امير عبدالعزيز بن محمد بن سعود اهداء نموده است. نسخه‌ای از آن در المكتبة السعوديۀ رياض موجود است (زركلی، همانجا).
خود وی از كتاب ديگرش به نام رفع الملام عن الائمة الاعلام ياد كرده است (EI2) كه اثری از آن برجای نيست.

مآخذ

ابن بشر، عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاريخ نجد، رياض، 1385ق؛ ابن غنام، حسين بن ابی بکر، تاريخ نجد، بيروت، 1405ق / 1985م؛ زركلی، اعلام؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957م؛ نيز:

Abu Hakima, Ahmad Mustafa, History of Eastern Arabia, Beirut, 1965; EI2.

عنایت‌الله فاتحی نژاد