ابن عین زربی

اِبْنِ عَيْنْ زَرْبی، موفق‌الدين ابونصر عدنان بن نصر بن منصور (د 548ق / 1153م)، از اهالی عين زربی (نام عربی قصبۀ باستانی آنازاربوس يا آناوارزه در استان آدانا، جنوب تركيۀ فعلی)، پزشك، احكامی و اديب مسلمان. وی ظاهراً در عين زربی زاده شد. سپس به بغداد رفت و به تحصيل طب و نجوم و حكمت پرداخت و در اين علوم مهارت يافت. آنگاه ظاهراً در دوران خلافت الآمر فاطمی عازم ديار مصر شد (حمارنه، 642) و تا پايان عمر در آنجا اقامت گزيد (ابن ابی اصيبعه، 2 / 107- 108؛ لكلرك، II / 51-52). در ابتدای كار در مصر نتوانست از راه پزشكی تحصيل معاش كند، ناچار در بازار شهر قاهره، در دكّه‌ای نشسته و از راه تنجيم و اختيار ساعات، كسب رزق می‌كرد (ابن ابی اصيبعه، همانجا). چندی بعد وزير خليفۀ مصر به وسيلۀ سفيری كه از بغداد آمده بود و با ابن عين زربی آشنايی داشت، از مراتب فضل و منزلت او در علوم آگاه شد و بدين سان وی به دربار خليفۀ مصر راه يافت و كارش بالا گرفت (همانجا) و معالجۀ خليفه و خانواده‌اش به او واگذار شد (فيلسوف‌الدوله، 1 / 81). ابن عين زربی در زبان عربی مهارت داشت و در مجالس درس وی شاگردان بسياری حاضر می‌شدند (همانجا). وی خط زيبایی نيز داشت چنانكه كتابها و رساله‌هایی در پزشكی و منطق و غيره به خط خود نوشته است. او شعر نيز می‌سروده است. ابن عين زربی سرانجام در 548ق، يك سال پيش از الظافر فاطمی در قاهره درگذشت (حمارنه، 644؛ ابن ابی اصيبعه، همانجا).

آثـار

الف ـ خطی

1. رسائل هندسية جرت بين كاتبه ابن الزبير و بين ابی نصر بن العين زربی. به طوری كه از نام كتاب پيداست، اين رساله مجموعۀ مكاتبات هندسی است كه بين ابن زبير و ابن عين زربی انجام گرفته است. نسخه‌ای از آن در بيروت هست (GAL, S, I / 890)؛ 2. فيما يحتاج الطبيب من علم الفلك، كه دربارۀ نياز پزشك به دانش ستاره‌شناسی است و نسخه‌ای از آن در برلين موجود است ( آلوارت، V / 508)؛ 3. الكافی فی (صناعة) الطب، كه در 510ق / 1116م در مصر تأليف شد و آخرين تنقيح آن از سوی نويسنده در 547ق / 1153م صورت گرفت (ابن ابی اصيبعه، 2 / 108؛ حاجی خليفه، 2 / 1377؛ حمارنه، 645، 646). مؤلف در اين كتاب، علم پزشكی را شامل دو قسمت نظری و عملی دانسته، پس از بررسيهای لازم دربارۀ تأثير هوا، تغذيه و استراحت، به علل و عوارض امراض پرداخته و بخش بزرگ آن را به چگونگی معالجه و مداوای بيماريها اختصاص داده است. حمارنه سبك و روش منطقی و دقيق او را در بيان مسائل طبی گوناگون ستوده است (ص 653) كهن‌ترين نسخه‌ای كه اكنون در دست است، نسخۀ مورخ 953ق / 1546م، در كتابخانۀ پاريس است (دوسلان، 528). ابن عين زربی، به نوشتۀ خود، جهت تسهيل مراجعه و استفاده، آن را به ترتيب اعضای بدن، از سر تا پا مرتب كرده است (برای مشخصات برخی از نسخه‌های اين اثر، نك‍ : GAL, S, I / 642؛ بلوشه، 223؛ ظاهريه، حمارنه، 297؛ احمد، 1 / 175، 176)؛ 4. مقالة فی مرض السّفعة و معالجته، رساله‌ای است دربارۀ نوعی بيماری پوستی و مداوای آن. يك نسخه از اين اثر كه در تاريخ 1064ق استنساخ شده در ظاهريه (ظاهريه، خيمی، 2 / 420) موجود است. اين كتاب شامل توضيح و تعريف بيماری مزبور، علل و عوامل ابتلا به آن، نشانهای بروز و بالاخره طريقۀ معالجه با فصد، رژيم غذایی، داروها و گياهان است (ظاهريه، حمارنه، 455-457).

ب ـ يافت نشده

1. تعذر وجود الطبيب الفاضل و نفاق الجاهل (ابن ابی اصيبعه، 2 / 108)؛ 2. رسالة فی السياسة؛ 3. شرح كتاب الصناعة الصغيرة، نوشتۀ جالينوس؛ 4. مجرّبات فی الطب، اين مجموعه كه به شكل جُنگ نوشته شده و ظافر بن تميم بعد از وفات ابن عين زربی آن را در مصر جمع‌آوری كرده است، حاكی از آگاهيها و تجربيات دقيق او در پزشكی است (همانجا)؛ 5. مقالة فی الحصی و علاجه؛ 6. الرسالة المقنعة، دربارۀ منطق، كه از سخنان ابونصر فارابی و ابن سينا تأليف و تدوين كرده است (همانجا).

مآخذ

ابن ابی اصيبعه، احمدبن قاسم، عيون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق / 1882م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مكتبة الاوقاف العامة فی الموصل، موصل، 1395ق / 1975م؛ حمارنه، سامی خلف، «الطبيب العربی ابن عين زربی»، ابحاث الندوة العالمية الاولی لتاريخ العلوم عندالعرب، حلب، 1977م؛ فيلسوف‌الدوله، ميرزا عبدالحسين خان، مطرح الانظار، تبريز، 1334ق / 1916م؛ حاجی خليفه، كشف؛ ظاهريه، خطی؛ (الطب و الصيدلة)، حمارنه؛ همان، خيمی، نيز:

Ahlwardt; Blochet; De Slane; GAL, S; Leclerc, Lucien, Histoire de la médecine arabe, Paris, 1971.

ابوالحسن دیانت