جویای تبریزی

جویایِ تَبْریزی، میرزا داراب، معروف به جویای تبریزی و جویای کشمیری، فرزند ملاسامری، از شاعران پارسی‌گوی سدۀ 12ق / 18م در شبه قارۀ هند. اجدادش تبریزی بودند و به هند مهاجرت کردند. میرزا داراب و برادرانش میرزا کامران متخلص به «گویا» و میرزا فتح‌علی متخلص به «تسکین» هر 3 در کشمیر زاده شدند (ابراهیم‌خان خلیل، 44؛ علی‌حسن‌، 110؛ محمدباقر، «الف»؛ نیز نک‍ : تربیت، 101).
میرزا داراب از جملۀ شاگردان محمدسعید اشرف مازندرانی (د 1116ق / 1704م) و ملاعلی‌رضا تجلی (د 1085ق / 1674م) بود (صفا، 5 / 317-318، 1354؛ عرفانی، 109) و با شاعران بزرگ زمان خود از جمله صائب تبریزی، کلیم کاشانی و سالک قزوینی دوستی داشت. جویا پس از غنی کشمیری از معروف‌ترین شاعران کشمیر است و از این رو به کشمیری نیز معروف شد. او در شعر خود را پیرو صائب می‌داند (علی‌حسن‌، 110-111؛ واله، 1 / 541؛ عباسی، 23).
شماری از شاعران هند در قرن 12ق از پرورش‌یافتگان جویا بوده‌اند. به روزگار جویا حکومت کشمیر در دست علی ابراهیم‌خان قرار داشت که امیری ادب‌پرور، و مانند جویا شیعه‌مذهب بود. به‌جز او دو تن دیگر از حکمرانان کشمیر به نامهای حفظ‌الله‌‌خان و فاضل‌خان نیز از حامیان جویا بودند و جویا هر 3 را در شعر خود ستوده است. اورنگ زیب (سل‍‍ 1068-1118ق / 1657-1706م) و پسرش شاه عالم بهادرشاه (سل‍‍ 1119-1124ق / 1707-1712م) نیز از ممدوحان جویا به شمار می‌آمدند (آرزو، 71، 93، 109؛ عباسی، 24؛ محمدباقر، «ز» ـ «ط»؛ نیز نک‍ : صفا، 5 / 1354). جویا به روزگار عالمگیر در 1118ق / 1706م در کشمیر درگذشت. ماده تاریخ وفات او «سخن‌پرور» است (ابراهیم‌خان خلیل، 45؛ دولت‌آبادی، 300).

کلیات جویا با استفاده از دو نسخۀ خواجه عبدالحمید عرفانی و یک نسخۀ ناقص دیگر در 1337ش / 1959م با مقدمه و تصحیح محمدباقر، استاد دانشگاه پنجاب، در هند به چاپ رسید. بعدها پرویز عباسی داکانی چاپ کامل‌تری از آن با استفاده از نسخه‌های کتابخانۀ ملی تبریز و کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران منتشر کرد. این دیوان مشتمل بر غزل و قصیده و مثنوی و رباعی و قطعه و ترجیع‌‌بند است (جویا، کلیات، جم‍ ، دیوان، 5-6، جم‍ ؛ عباسی، 26-27؛ محمدباقر، «یه» ـ «یو»).
آخرین بخش دیوان شامل چند رقعۀ دوستانه، دیباچۀ مرقع، رقعه‌ای در وصف قلمدان میرزا ابوالخیر، خطبه‌ای در صفت نوروز، دیباچه‌ای بر دیوان میرزا صائب و دیباچۀ سفینه و خطبۀ مربع برای میرهدایت‌الله‌خان، نثری آمیخته به نظم به شیوه‌ای ادیبانه و فنی است (نک‍ : جویا، همان، 437-451، کلیات، 893 بب‍ ‌).
جویا در تمام فنون سخن طبع‌آزمایی کرده، اما اهمیت و شهرت وی در غزل‌سرایی است. او را باید از شاعران سبک هندی، به‌ویژه پیرو صائب تبریزی دانست. غزلیات او بر شیوۀ صائب جلوه‌گاه اندیشه‌های عارفانه و حکیمانه، آمیخته با احساسات عاشقانه است. در غزلیات جویا بیتها و مصراعهای بسیار می‌توان یافت که نه حاصل تمایلات عاطفی، بلکه ‌زادۀ تفکرات شاعرانۀ او ست؛ به همین سبب برخی از آنها را می‌توان در شمار مثلها و سخنان کوتاه عارفانه و ناصحانه جای داد (صفا، 5 / 1355).
در کار او ویژگیهای اصلی سبک هندی یعنی مضمون‌یابی، خیال‌بندی، تصویرگری، معنی‌یابی، ترکیب‌سازیهای جدید، باریک‌بینی، استعاره و تشخیص، تمثیل و ارسال‌المثل، وابسته‌های عددی خاص، تناقض‌نمایی و جز آنها به وفور مشاهده می‌شود (عباسی، 29-30؛ محمدباقر، «یو» ـ «یط»).
مشابهت بسیار میان سخن جویا و بیدل دهلوی درخور توجه است. هر دو از یک شیوه پیروی می‌کردند. ترکیب‌سازیها و مضمون یابیها، خیال‌بندیها و تصویرگریهایشان بسیار شبیه یکدیگر است. جویا البته از شاعران بزرگ پیش از خود نیز متأثر است. استقبال او از حافظ، نشان از توجه و علاقۀ وی به این شاعر بزرگ دارد (عباسی‌، 38-40). مشابه‌گویی، تعقید لفظی و پیچیدگی در نحو جمله، از دیگر ویژگیهای شعر جویا ست. پیش از سبک هندی تکرار قافیه از معایب شعر شمرده می‌شد؛ اما در سبک هندی استفاده از قافیه‌های مکرر، نشان از قدرت ابداع شاعر به رغم محدودیت واژگان به شمار می‌آید. جویا در این سبک در واقع غنای اندیشه و خیال‌پردازی خود را به نمایش می‌گذارد (همو، 41-42).
از دیگر ویژگیهای برجستۀ جویا، قصیده‌های بلند و زیبای او ست؛ روح تغزل بر قصاید او حاکم است. وی به مدح امیران علاقۀ چندانی ندارد و بیشتر به وصف مناقب امامان بزرگ شیعه می‌پردازد و در این کار گاهی به استقبال از شعر شاعران بزرگ پیش از خود می‌رود. از جملۀ این استقبالها، قصیده‌ای است در مدح امام مهدی‌(ع) (نک‍ : دیوان، 345) که استقبالی است از قصیدۀ کمال‌الدین اسماعیل به مطلع «هرگز کسی نداد بدین‌سان نشان برف / گویی که لقمه‌ای است زمین در دهان برف» (نک‍ : ص 407-408).
برخی از تذکره‌نویسان نوشته‌اند که وی اهل سنت و جماعت را هجو کرده است وشعرای سنی نیز هجویه‌های او را پاسخ داده‌اند (راشدی، 182).
3 تن دیگر از شاعران پارسی‌گوی شبه قاره تخلص جویا داشته‌اند: یکی جویای سهرندی (سرهندی) که دیوانی از او باقی مانده است (علی‌حسن، 110؛ سامی، 3 / 1854؛ هدایت، 1 / 343)؛ دیگری شاه باقر متخلص به جویا ست که در فنون ادب دستی قوی داشت و در اواخر عمر به سلک صوفیه درآمد. وی دیوان شعری نیز داشته است (قانع تتوی، 159؛ هدایت، 1 / 342)؛ سوم شاعری متخلص به جویا از مصاحبان نواب مهابت خان کاظم، که اشعاری از او باقی است (قانع تتوی، 160).

مآخذ

آرزو، علی‌خان، مجمع النفایس، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1384ش؛ ابراهیم‌خان خلیل، علی، صحف ابراهیم، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، 1978م؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛ جویای تبریزی، داراب، دیوان، به کوشش پرویز عباسی داکانی، تهران، 1378ش؛ همو، کلیات، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1337ش / 1959م؛ دولت‌آبادی، عزیز، سخنوران آذربایجان، تبریز، 1355ش؛ راشدی، حسام‌الدین، تذکرۀ شعرای کشمیر، لاهور، 1983م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1364ش؛ عباسی داکانی، پرویز، مقدمه بر دیوان جویای تبریزی (هم‍ ‌)؛ عرفانی، عبدالحمید، ایران صغیر یا تذکرۀ شعرای پارسی‌ زبان کشمیر، تهران، 1335ش؛ علی‌حسن‌خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، 1295ق؛ قانع تتوی، میرعلیشیر، مقالات الشعراء، به کوشش حسا‌م‌الدین راشدی، کراچی، 1957م؛ کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، دیوان، به کوشش حسین بحرالعلومی، تهران، 1348ش؛ محمدباقر، مقدمه بر کلیات جویای تبریزی (هم‍ ‌)؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض‌الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384ش؛ هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، 1353ش.

فریده صراف‌زاده