جوهری، ابوبکر

جوهَری، ابوبکر احمد بن عبدالعزیز (د 24 ربیع‌الآخر 323ق / 2 آوریل 935م)، راوی مشهور اخبار تاریخی و ادبی، و مؤلف کتاب السقیفة.
از سوابق خانوادگی و همچنین تاریخ تولد وی اطلاعی در مآخذ موجود نیامده است؛ اما گفتنی است که تاریخ درگذشت هیچ‌یک از شیوخ روایی او، از همه مهم‌تر ابن شَبّه (د جمادی‌الآخر 263 / مارس 877، در سامرا)، پیش از 260ق نبوده است. جوهری اهل بصره بوده (مثلاً نک‍ : خطیب، 3 / 133، 7 / 163؛ طوسی، الامالی، 503)، و در این شهر نیز درگذشته است (نک‍ : صولی، 64).
بیشترین فعالیت جوهری، نقل و گردآوری اخبار و روایتهای تاریخی، به‌ویژه مربوط به مقطع زمانی سدۀ 1ق / 7م بوده است. مهم‌ترین کسی که جوهری به نحو گسترده‌ای از او روایت استماع کرد، ابن شبّه (ه‍ م) بود؛ چندان‌که او را «صاحب عمر بن شبّه» خوانده‌اند (صولی، همانجا؛ نک‍ : ابن حجر، 3 / 129).

جوهری از شیوخ دیگری نیز، شاید در جایی غیر از بصره و در شهرهایی مانند بغداد، کوفه و سامرا حدیث استماع کرده بود، مانند ابوجعفر محمد بن عبدالملک دقیقی واسطی (د 266ق / 880 م)، در بغداد، ابوالحسن علی بن حرب طائی موصلی (د 265 یا 266ق، در موصل)، احمد بن عبدالجبار عطاردی (د 271 یا 272ق، در کوفه)، ابوسعید عبدالرحمان بن محمد حارثی بصری (د 271ق، در کوفه)، سلیمان بن ربیع نَهدی (د 274ق، در کوفه)، ابوحاتم مغیرة بن محمد مهلبی (د 278ق)، ابوبکر احمد بن اسحاق بن صالح وزان (د 281ق) و حسن بن عُلَیل عَنزی (د 290ق / 903م؛ نک‍ : جوهری، 40، 48، 51، 56، 63، 64، 71، 74؛ مفید، 1 / 107؛ طوسی، همان، 90).
وضعیت جوهری را در نقل و روایت گستردۀ میراث روایی ابن شبه، کمابیش می‌توان به نمونه‌های متقدم دیگر، همچون واقدی و ابن سعد (ابن ندیم، 111)، یا مدائنی و احمد بن حارث خرّاز (خزّاز) (همو، 113، 117) تشبیه کرد. بنابراین، اغلب اخبار تاریخی ـ ادبی به روایت جوهری از ابن شبه، در آثار سده‌های بعد، مربوط به یکی از آثار متنوع ابن شبه است (برای فهرستی از آثار او، نک‍ : همو، 125) و تا حدودی می‌توان از روی نام کتاب و موضوع روایت، دریافت که این روایتها به کدام‌یک از آثار ابن شبه تعلق داشته‌اند؛ مثلاً: کتاب محمد و ابراهیم اِبنَی عبدالله بن حسن (همانجا) که ابوالفرج اصفهانی از طریق جوهری به آن استناد کرده است (نک‍ : مقاتل ... ، 237-238)، یا کتاب الشعر و الشعراء (ابن ندیم، همانجا؛ ابوالفرج، الاغانی، 1 / 16، 19، 75-76، جم‍ ، الاماء ... ، 24، 25؛ مرزبانی، 37، 42، 45، جم‍‌ )؛ یا کتاب امراء الکوفة (ابن ندیم، همانجا؛ نیز نک‍ : خطیب، 7 / 163).
جـوهری خـود اثـر مستقلی در بـاب سقیفه داشتـه است (نک‍ : طوسی، فهرست، 36، شم‍ 100) و نسخۀ کهنی از آن با تاریخ سمـاع در ربیع‌الآخر 322، از شخص جوهری ــ یک‌سال پیش از درگذشت او ــ در دست اربلی بوده است (نک‍ : اربلی، 2 / 108-109، 114). نشانی از این کتاب را، دست‌کم تا اواخر سدۀ 8 ق / 14م می‌توان پی‌گرفت. تا آنجا که از مآخذ موجود می‌توان دریافت، ابن ابی الحدید نه تنها بیشترین نقل از این کتاب را در مباحث تاریخی مربوط به سقیفه دارد، بلکه حفظ اسناد جوهری، در اغلب موارد، بر ارزش نقلهای او بسی افزوده است (مثلاً نک‍ : ابن ابی‌الحدید، 2 / 49، 51، 53، جم‍ ؛ نیز مجلسی، 29 / 216، 349، 350، 31 / 472، جم‍‌ ). احمد ابن طاووس (د 673 ق / 1274م) نیز اثر جوهری را در دست داشته، و از آن روایتهایی نقل کرده است (نک‍ : بناء ... ، 335، 363، 402، عین ... ، 55).
کتاب جوهری، فقط حوادث سقیفه را دربر نمی‌گرفته، و شامل پاره‌ای روایتهای دیگر، و به تعبیر ابن ابی الحدید «زیادات» (9 / 49-50) هم می‌شده است؛ چنان‌که در باب حوادث، حتى رخدادهای مربوط به اواخر دوران خلافت عمر را نیز دربر می‌گرفته است. اما نام کتاب، براساس مآخذ کهن، فقط السقیفة بوده، و ابن ابی‌الحدید هم در ذکر مسائل مربوط به فدک، چنان‌که از فحوای نوشتۀ او برمی‌آید، نه به نام کتاب، بلکه به موضوع کلی آن اشاره کرده است (16 / 210). بسیار محتمل است که این اخبار را جوهری از یک یا دو کتاب دیگر ابن شبه، با نام کتاب المدینة و کتاب امراء المدینة (ابن ندیم، همانجا)، روایت کرده باشد. گفتنی است تنها کتابی که تاکنون از ابن شبه باقی مانده، و با نام تاریخ المدینة المنورة منتشر شده است، به دلایلی که با نحوۀ تفکر اصحاب حدیث دربارۀ این بخش از تاریخ نیم سدۀ نخست بی‌ارتباط به نظر نمی‌رسد، فاقد بخش سقیفه و اخبار ابوبکر و حوادث مربوط به خلافت او ست. البته، رضی‌الدین علی ابن طاووس (د 664 ق / 1266م) از کتابی با نام السقیفة، از عمر بن شبه (در متن: «شیبه») روایتهایی نقل کرده (ص 238، 240)، اما از آنجا که نام چنین کتابی در فهرست آثار ابن شبه نیامده است، محققان احتمال داده‌اند، این کتاب نه اثر مستقلی از ابن شبه، بلکه همین روایت موجود جوهری از او، در موضوع سقیفه بوده است (نک‍ : کُلبرگ، 326-327)؛ اگرچه باید به این نکته توجه کرد که کتاب السقیفة جوهری مشتمل بر روایتهایی از شیوخی غیر از ابن شبه نیز بوده، و این اثر از دیرباز به نام او شهرت داشته است. در هر حال، اکنون ارتباط اثر مذکور با کتاب السقیفة جوهری روشن نیست. مجموعه روایتهای ابن ابی الحدید از جوهری، با نام السقیفة و فدک، همراه مقدمه و حواشی و ملحقات، به کوشش محمدهادی امینی در 1401ق / 1980م در تهران و پس از آن بارها منتشر شده است.
در شمار کسانی که از جوهری روایت کرده‌اند، می‌توان به اینها اشاره کرد: ابوالفرج اصفهانی (نک‍ : سطور پیشین)، ابواحمد عسکری (1 / 110، 129، 373، 2 / 552، 3 / 925، جم‍‌ )، ابوبکر احمد ابن عبدالله دوری ورّاق (خطیب، 4 / 234-235)، احمد بن محمد انطاکی (ابن عدیم، 3 / 1062)، محمد بن عمر جعابی (ابن عساکر، 23 / 190) و محمد بن عبدالله اخباری (همو، 12 / 174).
جوهری گذشته از اخبـار تـاریخی ـ ادبـی، چند حدیث نیز با اسنـاد خـود، از حضرت رسول(ص) روایت کرده است (مثلاً نک‍ : ابواحمد عسکری، 2 / 537؛ قضاعی، مسند ... ، 1 / 168)، و ابواحمد عسکری نیز که کتابی شامل راویان از پیامبر(ص) را به روایت از جوهری یاد کرده است (2 / 429)، ضمن یادآوری دقت او در ثبت و ضبط، به آنچه از جوهری در باب ثبت دقیق و درست برخی اسامی و القاب شنیده بود، استناد کرده است (2 / 451-452). به‌رغم این دست توثیقات از او (نیز نک‍ : ابن ابی الحدید، 16 / 210)، در آثار موجود رجال‌شناسی، اشاره‌ای به او دیده نمی‌شود. بعید نیست این موضوع، به روایت او از سقیفه و ماجراهای پس از آن مربوط باشد؛ به‌ویژه که این روایتها از سده‌های نخستین، مورد استناد علمای امامیه بوده است (نک‍ : ابن طاووس، احمد، نیز ابن طاووس، علی، مجلسی، همانجاها؛ نیز نک‍ : عاملی، 2 / 298، 3 / 23).
در واقع، پس از نامبری شیخ طوسی از کتاب السقیفة جوهری، دیگر علمای امامیه نیز از جوهری و کتاب وی یاد کرده‌اند (مثلاً نک‍ : ابن شهر آشوب، 22؛ تفرشی، 1 / 129؛ بحرالعلوم، 4 / 118؛ آقابزرگ، 12 / 206). این موضوع گفت‌وگوهایی را در باب مذهب جوهری و بررسی احتمال تشیع او پدید آورده است (برای تفصیل، نک‍ : امین، 3 / 6؛ خویی، 2 / 134؛ تستری، 1 / 489-490؛ مامقانی، 1 / 64)؛ به‌ویژه آنکه از طریق جوهری روایتهایی در باب فضائل و سخنـان منسوب بـه امیرالمؤمنین علی (ع) (مثـلاً نک‍ : ابـواحـمـد عسکـری، 2 / 551؛ حسکـانـی، 1 / 117، 386، 411؛ قضاعی، دستور ... ، 199) و اخباری مربوط به اهل بیت(ع) هم نقل شده است (مثلاً نک‍ : طوسی، همان، 91؛ ابن ابی الحدید، 16 / 211).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1959-1966م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، 1328ق / 1910م؛ ابن شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، به کوشش محمدصادق آل بحر العلوم، نجف، 1380ق / 1961م؛ ابن طاووس، احمد، بناء المقالة الفاطمیة، به کوشش علی عدنانی غریفی، قم، 1411ق / 1991م؛ همو، عین العبرة، قم، دارالشهاب؛ ابن طاووس، علی، الطرائف، قم، 1399ق؛ ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1409ق / 1988م؛ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1415ق / 1995م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابواحمد عسکری، حسن، تصحیفات المحدثین، به کوشش احمد میره، قاهره، 1402ق / 1982م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، دارالکتب المصریه؛ همو، الاماء الشواعر، به کوشش نوری حمودی قیس و یونس احمد سامرایی، بیروت، 1406ق / 1986م؛ همو، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، 1368ق / 1949م؛ اربلـی، علـی، کشف الغمـة، بیروت، 1405ق / 1985م؛ امین، محسن، اعیـان الشیعة، بیروت، 1983م؛ بحرالعلوم، محمدمهدی، رجال، تهران، 1363ش؛ تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، 1410ق؛ تفرشی، مصطفى، نقد الرجال، قم، 1418ق؛ جوهری، احمد، السقیفة و فدک، به کوشش محمدهادی امینی، بیروت، 1413ق / 1993م؛ حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، به کوشش محمدباقر محمودی، تهران، 1411ق / 1991م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1949م؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، 1413ق / 1992م؛ صولی، محمد، الاوراق، اخبار الراضی باللّٰه و المتقی للّٰه، به کوشش هیورث دن، قاهره، 1354ق / 1935م؛ طوسی، محمد، الامالی، قم، 1414ق؛ همو، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، 1420ق؛ عاملی، علی، الصراط المستقیم، به کوشش محمدباقر محمودی، تهران، 1384ق؛ قضاعی، محمد، دستور الحکم، قم، مکتبة المفید؛ همو، مسند الشهاب، به کوشش حمدی سلفی، بیروت، 1405ق / 1985م؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، تهران، دارالکتب الاسلامیه؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق / 1983م؛ مرزبانی، محمد، الموشح، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، 1385ق / 1965م؛ مفید، محمد، الارشاد، قم، 1413ق؛ نیز:

Kohlberg, E., A Medieval Muslim Scholar at Work: Ibn Tāwūs and His Library, Leiden, 1992.

علی بهرامیان