جَبَلی، ابوعبد الله محمد بن عبدون جبلی، از پزشکان و ریاضی‌دانان سدۀ ۴ق/ ۱۰م در اندلس. زندگی‌نامه‌نویسان از او با نسبت «عددی» یاد کرده‌اند (ابن ابار، ۱/ ۲۹۵؛ ابن جلجل، ۱۱۵؛ مقری، ۲/ ۱۵۱؛ کحاله، ۱۰/ ۲۷۵)، اما ابن ابی اصیبعه او را «العَذری» می‌نامد (۲/ ۴۶؛ نیز نک : روزنفلد، 94؛ زوتر، 69؛ قربانی، ۴۵۵؛ GAS, III/ 303, V/ 308، که از ابن ابی اصیبعه پیروی کرده‌اند) و صفدی هم که در وصف او عباراتی مشابه ابن ابی اصیبعه آورده است، از وی با نام «الجیلی العدوی» یاد می‌کند (۳/ ۲۰۷). فؤاد سید دو صورت اخیر را تصحیف دانسته، صورت نخست را صحیح می‌شمارد و این اتصاف را به سبب اشتغال او به ریاضیات می‌داند (ص ۱۱۵).
از زندگی جبلی تا پیش از ۳۴۷ق/ ۹۵۸م که در آن سال مسافرت خود را به شرق سرزمینهای اسلامی آغاز کرد، اطلاعی در دست نیست (ابن ابی اصیبعه، ابن جلجل، همانجاها؛ ابن عبد الملک، ۴۲۷؛ مقری، همانجا؛ نیز قس: صفدی، همانجا، که سال ۳۴۹ق/ ۹۶۰م را ذکر کرده است)؛ تنها فؤاد سید به نقل از ابن خطیب سال تولد او را ۳۱۱ق/ ۹۲۳م آورده است (همانجا؛ نیز نک : GAS, III/ 303). ابن ابار و مقری (همانجاها) او را از اهالی قرطبه دانسته‌اند (زوتر، همانجا؛ نیز قس: روزنفلد، همانجا، که با استناد به نسبت العذری، جبلی را از اهالی عذرا دانسته است). ابن عبدالملک هم او را قرطبی نامیده (همانجا)، و در ادامه آورده که جبلی مراحل مقدماتی تحصیل خود را هم در قرطبه گذرانده است (همانجا). به نظر می‌رسد که او در این دوران بیشتر به حساب و هندسه می‌پرداخته است (نک : ابن ابار، ابن عبدالملک، مقری، همانجاها).
جبلی در سفرهای خود که تا سال ۳۶۰ق/ ۹۷۱م به درازا کشید، نخست به بصره رفت و مدتی را نیز در مصر گذراند. او پزشکی را در این مسافرت فرا گرفت و در آن به مهارتی دست یافت که مدتی ادارۀ امور بیمارستان فُسطاط به وی واگذار شد (ابن ابار، ابن ابی اصیبعه، ابن جلجل، همانجاها؛ صاعد، ۲۶۵؛ ابن عبدالملک، مقری، همانجاها). او همچنین در این سفر منطق را نزد ابو سلیمان سجستانی (ه م) فراگرفت (ابن ابی اصیبعه، صاعد، همانجاها).
جبلی پس از بازگشت به اندلس در قرطبه به خدمت المستنصر بالله (حک ۳۵۰-۳۶۶ق/ ۹۶۱-۹۷۶م) و المؤید باللٰه (حک ۳۶۶-۳۹۹ق/ ۹۷۶-۱۰۰۹م) ــ دو تن از خلفای امور اندلس ــ درآمد و در برخی از جنگیهای المؤید باللٰه همراه او بود (ابن عبد الملک، ۴۲۷-۴۲۸). صاعد اندلسی از فردی به نام ابو عثمان سعید بن محمد بن بغونش طلیطلی نقلی در باب سرآمدی جبلی در طب، در قرطبۀ آن زمان سخن به میان آورده است (همانجا).
تاریخ مرگ جبلی را حدود سال ۳۶۱ق/ ۹۷۱م ذکر کرده‌اند (نک : سید، همانجا، نیز، قس: GAS، همانجا)، اما اگر وی دوران المؤید باللٰه را درک کرده باشد، تاریخ مرگ او را باید پس از ۳۶۶ق/ ۹۷۶م دانست.
تقریباً همۀ زندگی‌نامه‌نویسان تنها به یک اثر او با عنوان التکسیر اشاره کرده‌اند که با توجه به عنوان آن باید رساله‌ای در محاسبۀ مساحت باشد. از این رساله هیچ نسخه‌ای در دست نیست، اما رساله‌ای دیگر با عنوان مختصر فی المساحة در کتابخانۀ پاریس (شم 5311) موجود است (وایدا، 497) که شاید بخشهایی از همین اثر باشد. به رغم شهرت جبلی در پزشکی، اثری از او در این موضوع معرفی نشده است. البته ابن بیطار قولی از او در کتاب خود نقل کرده است (نک : ۳/ ۱۰۳). همچنین مقری بیتی را به او منسوب دانسته است (۴/ ۱۱۸).
مآخذ
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عبد السلام هراس، بیروت، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م؛ ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/ ۱۸۸۳م؛ ابن بیطار، عبد الله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره، ۱۲۹۱ق؛ ابن جلجل، سلیمان، طبقات الاطباء و الحکماء، به کوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ ابن عبد الملک، محمد، الذیل و التکملة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م؛ سید فؤاد، حاشیه بر طبقات الاطباء و الحکماء (نک : هم ، ابن جلجل)؛ صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلامرضا جمشید‌نژاد اول، تهران، ۱۳۷۶ش؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوافیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، ۱۳۶۵ش؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۹۳م؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م؛ نیز:
GAS; Rosenfeld, B. A. and E. Ihsanoglu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works, Istanbul, 2003; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Vajda, G., Index général des manuscrits arabes musulmans de la Bibliothéque nationale de Paris, Paris, 1953.
حنیف قلندری