جبار

جَبّار، صورتی فلکی که در گذشته، چون شمالی یا جنوبی بودن صورتها را نسبت به دائرة‌البروج می‌سنجیدند، دومین صورت از صور فلکی نیمکرۀ جنوبی آسمان به شمار می‌آمد و به صورت مردی با عصایی در دست و شمشیری بر کمر تصور می‌شد (بیرونی، التفهیم، ۹۳؛ صوفی، ۳۲۱). یونانیان آن را اوریون [۱]می‌خواندند که در اساطیر یونانی، شکارچی غول‌پیکری است که هویتی نیمه‌خدایی دارد و گفته‌اند که خدایان پس از مرگ او را به شکل این صورت فلکی در آسمان قرار دادند (قس: گرانت، ۱۶۰-۱۶۱). امروزه نیز در زبانهای اروپایی جبار را با همین نام می‌خوانند. گویا این تعبیر نزد مسلمانان هم پذیرفته بوده، چه مثلاً خوارزمی از صورت «کلب اکبر» با نام «کلب الجبار» یاد کرده است (ص ۲۱۳). یونانیان این صورت فلکی را گیگاس[۲] (آلن، 306-307)، و مسلمانان آن را «جوزا» هم می‌نامیدند (صوفی، همانجا). این نام که بعدها بر جوزا (ه‍ م) اطلاق شد، کهن‌تر از «جبار» است (بکیچ، 45). 
در فهرستهای کهن ثوابت جبار دارای ۳۸ ستاره از قدرهای اول تا ششم است که ستارۀ نخست سحابی است (بطلمیوس، 382-384؛ صوفی، ۳۳۰-۳۳۱). صوفی می‌گوید که این سحابی از ۳ ستارۀ کوچک نزدیک به هم تشکیل شده است که به مثلثی می‌ماند و بطلمیوس به جای این ۳ ستاره نقطه‌ای در میان مثلث فرض کرده، و مختصات آن را به دست داده است (ص ۳۲۱). بیرونی این ۳ ستاره را با اشاره به آنکه به سحابی تعلق دارند، در ابتدای جدول ستارگان جبار آورده، و از این رو، ۴۰ ستاره برای این صورت ذکر کرده است (بیرونی، القانون...، ۳/ ۱۰۹۴-۱۰۹۷). قدرهای یاد شده برای ۳ ستاره در جدول صوفی با مقادیر بطلمیوس متفاوت است (بطلمیوس، همانجا؛ صوفی، ۳۳۰-۳۳۱؛ قس: بیرونی، همانجا). 
اعراب ۳ ستارۀ نخست را که به گفتۀ صوفی «مانند ۳ نقطۀ روی حرف ث هستند» (ص ۳۲۷)، هَقْعَة و هَقْعَة‌الجوزا و همچنین تحاتی، تحیات و اثافی (دیگ پایه) نیز نامیده‌اند (قس: ابن قتیبه، ۴۱). این ۳ ستاره منزل پنجم ماه هم محسوب می‌شوند. آنان ستارۀ روشنی را که بر شانۀ راست صورت قرار می‌گرفت، مِنْکَب‌الجوزا یا ید‌الجوزا، نیز مرزم الجوزا می‌نامیدند، اما صوفی (قس: همانجا) استفاده از واژۀ مرزم برای این ستاره را اشتباه دانسته است. ۳ ستارۀ واقع بر کمربند جوزا را منطقة الجوزا، نطاق الجوزا، نظام، نظم، نظم الجوزا و فقار الجوزا می‌نامیدند (همانجا؛ دربارۀ دیگر نامهایی که اعراب به ستارگان جبار اطلاق می‌کردند، نک‍ : همو، ۳۲۷-۳۲۸). 
پاره‌ای از این نامها به زبانهای اروپایی هم راه یافته است، به عنوان نمونه «النطاق» به صورت «Alnitak» به یکی از ستارگان واقع بر کمربند جبار اطلاق شده است (کونیچ، 130). همچنین نامهای دیگری مانند «سیف» به صورت «Saiph»، «منطقه» به صورت «Mintaka» و «ید الجوزا» به صورتهایی چون «Beteigeuze» و «Betelgeuse» در زبانهای اروپایی آمده‌اند (همو، 150, 184, 202). 
در صورت‌بندی امروز جبار با ۷۷ ستارۀ درخشان‌تر از قدر ۵/ ۵، با صورتهای فلکی نهر، جوزا، ارنب، تک‌شاخ و ثور هم‌مرز است و محدودۀ آن بعد ۴ ساعت و ۴۱ دقیقه تا ۶ ساعت و ۲۶ دقیقه و میل °۲۳+ تا °۱۱- است (بکیچ، 254). چندین سحابی معروف در این صورت فلکی جای دارند؛ از جمله سحابی «سر ساحره[۳]» که با چشم غیر مسلح نیز دیده می‌شود، اما بطلمیوس، صوفی و دیگر قدما به آن اشاره نکرده‌اند. 

مآخذ

ابن قتیبه، عبدالله، الانواء، به کوشش پلا و حمیدالله، حیدر‌آباد دکن، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۶م؛ بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۵۲ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدر‌آباد دکن، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۶م؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش فان‌فلوتن، لیدن، ۱۹۶۸م؛ صوفی، عبدالرحمان، صور الکواکب، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م؛ گرانت، مایکل و جان هیزل، فرهنگ اساطیر کلاسیک، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، ۱۳۸۴ش؛ نیز: 

Allen, R., Star Names: Their Lore and Meaning, New York, 1963; Backich, M. E., The Cambridge Guide to the Constellations, Cambridge, 1995; Kunitzsch, P., Arabische Sternnamen in Europa, Wiesbaden, 1959; Ptolemy, The Almagest, tr. and ed. G. j. Toomer, London, 1984. 
محمد مظفری