جامگی

جامِگی، منسوب به «جامه» (در پهلوی: یامک yāmak و در فارسی باستان: -yāhma*، نک‍ : هوبشمان، 49؛ هرن، 93)، به معانی پارچۀ بافتۀ نادوخته، لباس و رخت پوشیدنی و گستردنی، پای پوش، خیمه، و نیز ظرف و جام آب و شراب که جامه در این دو معنی اخیر مرکب است از جام و هاء نسبت. ریشۀ جام در اوستایی به معنی بام خانه، سقف و چتر هم بوده، و اصلاً به معنی بهای جامه و رخت بوده است که به خدمتگزاران و غلامان می‌دادند؛ و مجازاً بر انواع مقرری و راتبۀ معین که به اشخاص مختلف، از جمله ملازمان و کارگزاران دولتی و شخصی و نظامیان و حتى دانشمندان می‌دادند، اطلاق شده است (نرشخی، 15-16؛ آنندراج، 2/ 1293؛ نفیسی، 2/ 1053؛ معین، 2/ 556 ؛ نیز نک‍ : دوزی، 168). صاحب برهان قاطع جامگی را به معانی خوراک، فتیلۀ تفنگ و دُردِ پیاله هم آورده (2/ 556)، و در برخی از متون به معنای خود «جامه» هم به کار رفته است (محمد بن منور، 1/ 307). 
ترکیب جامگی‌خوار را به معانی وظیفه‌خوار، علوفه‌دار، شراب‌خوار و خدمتکار نیز آورده‌اند (بهار عجم، 1/ 278؛ آنندراج، نیز نفیسی، همانجاها). جامگی غالباً اعم از راتبه و مقرری نقدی و جنسی بود؛ اما گزارشهای متعدد دیگری هم وجود دارد که در آنها جامگی بر مقرری نقدی و اقطاعات اطلاق گردیده، و مقرریهای جنسی جرایه ( جیره) و اجرا (اجری) خوانده شده است (نک‍ : قزوینی، 169؛ بیهقی، 361، 404، 679؛ ابن اسفندیار، 2/ 92-93). 
دربارۀ تاریخ نخستین اطلاقات و کاربردهای کلمۀ جامگی به معانی یاد شده، اطلاع دقیقی در دست نیست. در برخی از آثار قرون میانۀ اسلامی، در ذکر حوادث سده‌های نخست این کلمه به کار رفته است؛ چنان‌که عطار (1/ 179) از جامگی که امیر بصره می‌خواست برای سفیان ثوری (د 161ق/ 778م) برقرار کند، سخن گفته است. اما در منابع مربوط به حوادث سدۀ 3ق/ 9م به بعد در سرزمینهای اسلامی از جامگی و جرایه و انواع آن بارها یاد شده است. به روزگار و قلمرو سامانیان کاربرد اصطلاح جامگی رواج داشته است. مثلاً چون نوادۀ بخاراخداه مرتد شد و به قتل رسید، املاک او را به دستور خلیفه مصادره کردند، «اما باز بر سبیل اجرت و جامگی» به بازماندگانش دادند ( نرشخی، همانجا). در این دوره لشکریان هم «مواجب و اقطاعات و جامکیات» داشتند ( عتبی، 168) و به نظر می‌رسد که جامگی در اینجا اعم است از مقرری نقدی و جنسی. 
در ایران و عراق، عضدالدوله جامگی غلامان را یکجا به نقیب آنان می‌داد تا میان زیر دستانش تقسیم کند ( ابن اثیر، 7/ 405). در عراقِ عصر آل بویه تأخیر در پرداخت جامگیِ سپاهیان تُرک چند بار موجب نزاع و آشوب شد. به روزگار حکومت مشرف‌الدوله مبلغ کل جامگی لشکریان ترکِ بغداد از درآمد آن ولایت بسی بیشتر بود، تا جایی که ترکانِ شورشی از 100 هزار دینار آن چشم پوشیدند تا بقیه را وصول کنند (همو، 8/ 143؛ نویری، 26/ 248-249). پرداخت جامگی به لشکریان، امرا، دیوانیان و حتى علما در بیشتر نقاط، همچون طبرستان به روزگار باوندیان و علویان، مرسوم بود. اما از برخی گزارشها بر می‌آید که جامگی در اینجا اعم از اقطاع و مقرری نقدی و بخشیدن درآمد جایی به کسی بوده است (ابن اسفندیار، 1/ 95، 2/ 88). آورده‌اند که شاه غازی نصیرالدوله رستم باوندی یک وقت برای تعمیم آبادانی در قلمرو خود خراج را تا 3 سال از رعیت برداشت و با کسانی از امرا، معاریف،کتّاب، عمال و حواشی که بر او عصیان کرده بودند و به خدمت باز می‌گشتند، قرار نهاد که تا 3 سال از او جامگی نخواهند؛ و در این 3 سال طبرستان را آباد کرد (همو، 2/ 83-84). همو سپاهیان گیل و دیلم را بر حسب توانایی و مهارت جنگی آنان جامگیهای متفاوت می‌داد؛ چنان‌که هر جنگجوی نیزه‌دار را، گویا هرسال، از 400 تا 000‘1 دینار نقد و هر روز (هرماه؟) 10 من نان و 2 من گوشت می‌داد؛ و ترکش بند را ماهانه 5 من نان و یک من گوشت مقرر کرده بود؛ ولی هیچ‌یک از جنگجویان ترک را «دیه و موضع به جامگی ندادی»، و این رسم تا آخر دولت باوندیان پای برجا بود (همو، 2/ 88-89). 
به روزگار سلجوقیان غیر از لشکریان که جامگی داشتند و گاه فرماندهان برای ترغیب و تجهیزشان، آن را چندماهه پیشاپیش می‌دادند (ابن اثیر، 9/ 120)، دانشمندان، علما و ادبا هم جامگی می‌گرفتند. چنان‌که مدرسان نظامیه راتبه و مقرری ثابت داشتند؛ یا امیرالشعرا برهانی، پدر معزی شاعر، در دولت ملکشاه «جامگی و اجرا» داشت و پس از مرگ او آن را به پسرش امیر معزی دادند (نظامی، 41). به نظر می‌رسد که در این دوره جامگی اعم از نقدی و جنسی، از جمله جامه‌ای که در دوره‌های زمانی معین به کسی داده می‌شد، بوده است. مثلاً گفته‌اند که شیخ ابواسحاق شیرازی، دانشمند و مدرس بلندآوازۀ نظامیۀ بغداد، از دولت جامگی نمی‌گرفت، مگر عمامه‌ای خُرد و لباسی کتانی (ذهبی، 18/ 461). جامگی نقدی اشخاص ممکن بود از خزانۀ اصلی در پایتخت، یا خزانۀ سلطان پرداخت شود و جرایه یا جامگی جنسی آنها به شهری دیگر حواله گردد (نظامی، 43). پرداخت «اجری و جامگی» در سدۀ 7ق/ 13م در قلمرو سلاطین غوری و ممالیک دهلی هم رایج بود (فخر مدبر، 106).
در آغ‍از عصر ایلخانان خواجه نصیر الدین برای فضلا، منجمان و کتابدارانی که در رصدخانه و کتابخانۀ مراغه کار می‌کردند، جامگی بر قرار کرده بود (صفدی، الوافی...، 1/ 179، 182). اصیل‌الدین پسر خواجه نصیرالدین هم خود به عنوان منجم و ناظر اوقاف، از جامگی کرامند برخوردار بود (همو، اعیان...، 1/ 175). بسیاری از فقیهان قلمرو ایلخانان نیز از دولت جامگی می‌گرفتند (عینی، 4/ 386-387). آورده‌اند که پیش از اصلاحات غازان خان، لشکریان مغول را جامگی و مرسوم و اقطاع و تغار و آش ــ که همه از الفاظ نزدیک به هم و از انواع مقرریها به شمار می‌رفتند ــ نبود و این خود باعث دست درازی لشکریان به اموال و املاک دیگران می‌شد (نخجوانی، 1(1)/ 199-200؛ رشیدالدین، 2/ 1476)؛ و البته مقصود از آن، فقدان جامگی معین، مستمر و مبتنی بر قواعد مدون بود. غازان جز آنکه سپاه مخصوص ایجاد کرد و همه را راتبه و جامگی و اقطاع تعیین نمود، دیگر اجزاء و کارگزاران دربار، اعم از «خواجگان و فراشان و مطبخیان و ساربانان و خر بندگان و دیگر خدم و حشم» ایلخانی را هم جامگی داد (همو، 2/ 1487، 1508؛ نیز نک‍ : نخجوانی، 1(2)/ 334،332)؛ در حالی که از بعضی گزارشها چنین بر می‌آید که جامگی، یعنی مقرری مستمر و معین، مخصوص نظامیان بوده است (همو، 1(1)/ 292، 306، 394، 1(2)/ 187). 
در مهم‌ترین گزارشهای مربوط به امور دیوانی و اداری این دوره، اقطاعات امرای بزرگ را که سپاهیانی در اختیار داشتند، مانند املاکی که در اران و موغان به اقطاعِ شیخ حسنِ امیر تومان دادند، صریحاً «مواجب و جامگی» خوانده‌اند تا «آن را معمور و مزروع داشته، محصولات مزروعی و متوجهات دیوانی را به وجه جامگی خود و مواجب لشکریان که در اهتمام دارد مستغرق گردانند» (همو، 2/ 50-53). اما جامگی همۀ امرا به صورت اقطاع املاک نبوده است و بعضی از آنها که ملازم حضور ایلخان بودند، جامگی خود را نقداً دریافت می‌کردند (مثلاً نک‍ : همو، 1(2)/ 187، 200)، چنان‌که در دستگاه قوبلای، خان بزرگ، جامگی همه یا گروهی از امرا، به صورت نقد پرداخت می شد؛ زیرا آورده‌اند که امرا موظف بودند هر روز به دیوان ــ دربار و دستگاه ایلخان ــ روند و چند بیتیکچی نام و نشان آنها را ثبت می‌کردند و هر روز که نمی‌آمدند، از جامگی آنها کسر می‌شد (رشیدالدین، 2/ 908). 
جامگی یا مقرری نقدی لشکریان صده و هزاره و تومان را جمعاً به امیر صده یا هزاره یا تومان می‌دادند و او موظف و مسئول بود که مقرری یکایک لشکریان زیر دست خود را پرداخت کند (نخجوانی، 2/ 28). در اینجا نیز جامگی امرا و لشکریان، ممکن بود بر حسب موقع به خزانه‌های ولایت حواله شود ( مثلاً نک‍ : همو، 1(1)/ 394، 2/ 26). پرداخت انواع مقرری چون «ادرارات، انعامات، صدقات، مراسیم، معایش، وظایف و جامگیات» منوط به ارائۀ تمغا یا فرمان بود، تا آنگاه که به دستور غازان، پس از آنکه مبلغ جامگیها و نام و نشان صاحبان آن معلوم شد، خزانه‌ای خاص برای پرداخت این مقرریها زیر نظر 3 تن از معتمدان با عنوانهای «خازن، مشرف و ناظر» ایجاد گردید و پس از آن کل مبلغ جامگیها و دیگر انواع مقرریها را با یک تمغا به آن خزانه پرداخت می‌کردند و از آنجا میان راتبه‌داران توزیع می‌شد (همو، 1(1)/ 294، 299-300).
در غرب جهان اسلام هم، لااقل از دورۀ فاطمیان، پرداخت جامگی به رسته‌های لشکری و کشوری و انواع خادمانِ دستگاههای دولتی و نهادهای عام‌المنفعه مانند بیمارستانها رواج داشت. مثلاً به اجزاء نیروی دریایی فاطمیان از 2 تا 20 دینار، بر حسب مقام آنها، جامگی پرداخت می شد، و ظاهراً امرا و فرماندهان، اقطاعات هم داشتند (ابن طویر، 95-96). یکی از وظایف «دیوان الجیوش و الرواتب» در مصر نظارت بر راتبه‌ها، یعنی انواع مقرریها و اقطاعات و جرایات نظامیان و دیگر کسان، مانند وزیران و دیوانیان و کارگزاران خلیفه بود که از دولت حقوق می‌گرفتند (مقریزی، الخطط، 1/ 398، 401). در همین دوره نورالدین زنگی نه تنها برای لشکریان، که برای کارگزاران شخص خود و پزشکان بیمارستان نوریه هم جامگی برقرار کرده بود (ابوشامه، 1/ 52؛ مقریزی، اتعاظ...، 3/ 294؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 628). همین شیوه به دورۀ ایوبیان هم منتقل شد و ابن مماتی در قوانین الدواوین (ص 355) اشاراتی به آن دارد. صلاح‌الدین ایوبی برای مستمندان، قُرّاء و فقیهان قلمرو خود جامگی و جرایات تعیین کرد (نعیمی، 1/ 251). به روزگار الکامل ایوبی به‌جز کارمندان دولت، خادمان و کارگزاران شخص سلطان هم جامگی داشتند (ذهبی، 22/ 128) و در قلمرو المنصور ناصرالدین محمد ایوبی، امیر حماه، علما از جامگی برخوردار بودند (ابن دواداری، 8/ 266). در یمن به روزگار ایوبیان و بنی رسول، به کارمندان و رجال دولتی و شاهزادگان ایوبی جامگی می‌دادند (خزرجی، 2/ 23، 26-27). علما و قضات یمن نیز از حکومت جامگی، و گاه جامگیهای قابل توجه می‌گرفتند (بریهی، 75، 287). 
دیوان الرواتب، یکی از دو شعبۀ «دیوان الجیش و الرواتب»، در عصر ممالیک مصر و شام هم فعالیت داشت و حواله‌های کسانی که جامگی می‌گرفتند، یا «اوراق ارباب الجرایات»، در اینجا صادر می‌شد (قلقشندی، 3/ 565). افزون بر آن، سلطان برقوق، دیوانی موسوم به دیوان مفرد ایجاد کرد و ریاست آن را به استاد الدار بزرگ خود داد و پس از آن پرداختِ جامگی و جیرۀ ممالیک خود را به آنجا حواله می‌داد. از این‌رو، آن را دیوان الاستداریه/ الاستاذ الداریه هم می‌خواندند. این دیوان مفرد که شاید به سبب اختصاص آن به سلطان، به این نام موسوم شد، به‌جز دیوان مفرد در قلمرو عباسیان عراق بود که به آن دیوان خاتم هم می‌گفتند (همو، 3/ 524، 6/ 205، 341). اگرچه غلامان سلطانی ظاهراً در بیشتر ادوار سلطنت ممالیک از جامگی و جرایۀ مخصوص برخوردار بودند (ابن تغری بردی، 14/ 70)، و سلطان الاشرف برسبای دینارهای مخصوص، موسوم به اشرفی، برای پرداخت جامگی ممالیک در دیوان مفرد ضرب کرد و از فعالیت این دیوان در برخی دوره‌های بعدتر هم اطلاع داریم (مقریزی، السلوک، 7/ 131، 264، 278)؛ اما نمی‌دانیم فعالیت دیوان مفرد تا چه زمانی به درازا کشید. دیوان مفرد به آن اعتبار که به سلطان اختصاص داشت، بر همه یا برخی از امور اقتصادی او هم نظارت می‌کرد و احتمالاً جامگیها را از همین محل می‌پرداخت؛ چنان‌که وقتی برقوق تجارت شکر را به انحصار خود در آورد، امور حمل و نقل و فروش آن را به این دیوان واگذار کرد (قلقشندی، 3/ 528). ارتباط دیوان مفرد با امور مالی، احتمال سوء استفادۀ رؤسای آن را پیش می‌آورد. از این‌رو، گاه استاد الدار را که رئیس این دیوان بود، به همین اتهام محاکمه، و اموالش را مصادره می‌کردند ( مثلاً نک‍ : مقریزی، همان، 7/ 429).
 به هرحال بخشی از جامگی «ارباب الجوامک»، به‌جز ممالیک سلطانی، از میراثهای بی‌وارثی که به بیت‌المال تعلق می‌گرفت، پرداخت می‌شد (قلقشندی، 3/ 532). از برخی گزارشها بر می‌آید که جامگی امرای بزرگ در اینجا هم بیشتر به صورت املاک اقطاعی بوده است و احتمالاً مراد از «ارباب جامکیات» غیرنظامیانی‌اند که جامگی می‌گرفتند ( نک‍ : نویری، 8/ 205) و جیرۀ غله هم داشتند (قلقشندی، 13/ 109)؛ چنان‌که هر یک از امرا، به‌جز جامگی، راتبۀ روزانۀ مشتمل بر نان، گوشت، روغن و گاه حتى شمع، شکر و علیق برای چارپایانشان می‌گرفتند، ولی جامه سالانه بود. برخی از امرای بزرگ، مانند امیر سیف‌الدین بلبان، جامگیهای کـرامند ــ اعم از اقطاعات و راتبه‌های معین ــ می‌گرفتند و سلطان بیبرس حتى جامگی بازداران و یوزپلنگ داران او را هم پرداخت می‌کرد (نویری، 30/ 84). اگر امیری صاحب فرزندی می‌شد، مبلغی بر جامگی و جیرۀ او هم می‌افزودند؛ اما اگر می‌مرد جامگی و جیره‌اش به‌کلی قطع می‌شد و فرزندانش بی چیز و بی‌پناه می‌ماندند. از این‌رو، به تدبیر سلطان قلاوون، از آن پس جامگی، علیق و جیرۀ امیر متوفى را به فرزندان او می‌دادند (مقریزی، الخطط، 2/ 216-217؛ عینی، 3/ 145). از یک گزارش دربارۀ عصر سلطان قلاوون بر می‌آید که جامگی و جرایه ضرورتاً با هم پرداخت نمی‌شد و ممکن بود کسانی فقط جامگی یا فقط جرایه بگیرند (همو، 2/ 225). 
جامگی ممالیک، به خصوص ممالیک سلطانی همیشه مبالغ هنگفتی از درآمد دولت را به خود اختصاص می‌داد (ابن تغری بردی، 14/ 129)؛ چنان‌که به روزگار سلطان برقوق در اواخر سدۀ 8 ق/ 14م، ممالیک سلطانی هر ماه حدود 400 هزار دینار، به‌جز علیق چارپایانشان، جامگی داشتند (همو، 12/ 107). در اوایل سدۀ 9ق میزان جامگی نقدی ممالیک چنان افزایش یافته بود که موجب تورم اقتصادی و گرانی بی‌سابقه شده بود و به همین سبب دولت ضرب سکۀ نقره را ممنوع کرد و به ضرب سکۀ مسین پرداخت (مقریزی، السلوک، 6/ 171-172). در این دوره سپاه مصر را 3 گروه تشکیل می‌دادند که هر سه از جامگیها و جیره‌های مخصوص برخوردار بودند. نخست سپاهیان سلطانی یا اجناد الحلقه که اقطاعاتی داشتند و به آن «خبز» (معادل «نان پاره» در فارسی، نک‍ : ه‍ د، اقطاع) می‌گفتند؛ دوم ممالیک یا غلامان سلطان که جامگی ماهانه و جرایات روزانه و سالانه می‌گرفتند؛ سوم ممالیک الامرا که جامگی آنها از درآمد اقطاعاتِ امیرِ بالادست یا فرمانده خود آنها تأمین می‌شد. جابه‌جایی و ادغام این گروهها از ایام سلطان برقوق، موجب بروز پریشانیهای اقتصادی، ویرانی املاک کشاورزی و روستاها، و هم کاهش سپاه و سپاهیگری شد ( مقریزی، همان، 6/ 477).
همچنان‌که در عراقِ عصر عباسی لشکریان برای افزودن بر جامگی خود یا به سبب تأخیر در دریافت آن شورش می‌کردند، در مصرِ دورۀ سلاطین مملوک هم غلامان و سپاهیان مملوک، سلطان را وا می‌داشتند تا بر جامگی آنها بیفزاید (ابن تغری بردی، 14/ 330، 16/ 100)، یا گاه برای دریافت جامگی خود می‌شوریدند؛ چنان‌که یک وقت ممالیک سلطانی بر ضد دیوان مفرد که در پرداخت جامگی تأخیر کرده بود، به کار برخاستند و خانه‌های وزیر و ناظر لشکر و استاد الدار را به باد غارت دادند و نزدیک بود بلوای عام شود (مقریزی، همان، 7/ 278). 
به طور معمول وقتی سپاه را عرض می‌دادند، سلطان بر جامگی لشکریان و ممالیک سلطانی می‌افزود؛ اما اقطاعات سپاهیان پیر و از کار افتاده را می‌گرفت و به جای آن برای آنها راتبه‌ای معین می‌کرد (همو، الخطط، 1/ 90). وزیران سلطان و والیان شهرها در قلمرو سلاطین مملوک در افزایش یا کاهش مبالغ جامگیها مختار بودند؛ چنان‌که آورده‌اند یک وقت والی دمشق، گویا از سر زهد و قناعت، از جامگیها کاسته بود (صفدی، الوافی، 9/ 458)، یا امیر سیف‌الدین منجیک یوسفی وزیر در 751ق/ 1350م بر جامگی امرا افزود، اما جامگی غلامان، کنیزان، نوازندگان، خوانندگان، خانه‌های زنان سلطان و بیوتات سلطانی را کاهش داد (مقریزی، همان، 2/ 320). در همین دوره برخی از علما، فقها و پزشکان هم از دولت جامگی می‌گرفتند (مثلاً نک‍ : ذهبی، 23/ 223؛ صفدی، اعیان، 3/ 219؛ ابن حجر، 5/ 447؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 670، 731). این جامگیها به جز مقرری نقدی، مشتمل بر جامه هم بود، و برخی از علما از مقرری دولتی فقط به آن اکتفا می‌کردند (ابن حجر، 5/ 118) و بعضی از دانشمندان و قاضیان و فقیهان از گرفتن جامگی به کلی خودداری می‌کردند و حتى منصب افتا و قضا را به آن شرط می‌پذیرفتند که دولت به آنها جامگی ندهد (عینی، 2/ 84، 193؛ یونینی، 3/ 36-37).
در شمال افریقا و اندلس، به خصوص سپاهیان به روزگاری بدون دریافت جامگی دست به جنگ نمی‌گشودند و هر امیری یا مدعی حکومتی بدون پرداخت جامگی نمی‌توانست سپاهی تدارک بیند (سلاوی، 2/ 9). موحدان احتمالاً در نخستین ادوار فرمانروایی، 3 بار در سال به امرا و سپاهیان دولت خود جامگی می‌دادند (مراکشی، 289)، اما به گزارش قلقشندی (5/ 136) که ناظر بر ادوار متأخر دولت موحدی است، بزرگان این دولت افزون بر اقطاعات، راتبه و مقرریهایی موسوم به «برکات» هم می‌گرفتند که معادل «جوامک» در مصر بود. این جامگی 4 بار در سال، در اعیاد فطر و قربان و ماههای ربیع‌الاول و رجب پرداخت می‌شد. کسانی که اقطاع نداشتند، غیر از جامگی نقدی، به هنگام برداشت محصولات کشاورزی، سهمیه‌ای هم می‌گرفتند که به آن «مؤاساة» می‌گفتند.
به روزگار دولت عثمانی، در مصر از اموال «امیریه» یعنی خزانۀ حکومت برای نظامیان و اشخاصی که اقطاعات نداشتند، به خصوص سربازان دژهای مرزی، ایتام، مشایخ، فقرا، بیوه زنان و یتیمان و اهل علم جامگی مقرر کرده بودند و آن را هر 3 ماه یک‌بار می‌پرداختند، و این رسم تا اواخر سدۀ 12ق/ 18م پابرجا بود ( جبرتی، 2/ 519). اما بعدها گویا صاحب‌منصبان بلندپایۀ دولتی چون آغا، والی و محتسب از صاحبان حِرَف و صنایع پول می‌گرفتند. چون این کار مفاسد بسیار به دنبال داشت، به روزگار استیلای فرانسویان بر مصر مقرر شد که از آن پس این منصب‌داران از خزانۀ عمومی جامگی گیرند و متعرض دیگران نشوند(همو، 2/ 402). گاه دولت عثمانی برای واداشتن سربازان به جنگ، جامگی آنها را پیشاپیش می‌پرداخت (همو، 3/ 23) و گاه پرداخت این جامگـی چندین ماه به تعویق می‌افتاد (همو، 2/ 552).

مآخذ

آنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1355ش؛ ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش نزار رضا، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ ابن اثیر، علی، الکامل، به کوشش ابوالفدا عبدالله قاضی، بیروت، 1415ق/ 1995م؛ ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1366ش؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، قاهره، 1351ق/ 1932م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، 1392ق/ 1972م؛ ابن دواداری، ابوبکر، کنز الدرر، به کوشش اولریش هارمان، قاهره، 1391ق/ 1971م؛ ابن طویر، عبدالسلام، نزهة المقلتین، به کوشش ایمن فؤاد سید، اشتوتگارت، 1412ق/ 1992م؛ ابن مماتی، اسعد، قوانین الدواوین، به کوشش عزیز سوریال عطیه، قاهره، 1411ق/ 1991م؛ ابوشامه، عبدالرحمان، کتاب الروضتین، به کوشش ابراهیم زیبق، بیروت، 1997م؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، 1361ش؛ بریهی، عبدالوهاب، طبقات صلحاءالیمن، به کوشش عبدالله محمد موسى، صنعا، 1994م؛ بهار عجم، لاله تیک چند بهار، لکهنو، 1334ق/ 1916م؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‌اکبر فیاض، تهران، 1356ش؛ جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت، دارالجلیل؛ خزرجی، علی، العقود اللؤلؤیة، به کوشش محمد بن علی اکوع، صنعا، 1403ق/ 1983م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت، 1413ق؛ رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران،1373ش؛ سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1997م؛ صفدی، خلیل، اعیان العصر، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین و مازن عماوی، فرانکفورت، 1410ق/ 1990م؛ همو، الوافی بالوفیات، ج 1، به کوشش هلموت ریتر، ج 9، به کوشش فان اس، ویسبادن، 1401ق/ 1981م؛ عتبی، محمد، تاریخ یمینی، ترجمۀ ناصح جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، 1356ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد قزوینی، تهران. 1346ش؛ عینی، محمود، عقد الجمان، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، 1408-1412ق/ 1988-1992م؛ فخر مدبر، محمد، آداب الحرب و الشجاعة، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1346ش ؛ قزوینی، محمد، حاشیه بر چهار مقاله (نک‍ : هم‍ ، نظامی عروضی)؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، به کوشش یوسف علی طویل، دمشق، 1987م؛ محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1366ش؛ مراکشی، عبدالواحد، المعجب، به کوشش محمدسعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، 1368ق/ 1949م؛ معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع ( نک‍‌ : هم‍‌ )؛ مقریزی، احمد، اتعاظ الحنفاء، به کوشش محمد حلمی محمد احمد، قاهره، 1393ق/ 1973م؛ همو، الخطط، بولاق، 1270ق؛ همو، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر و احمد عطا، بیروت، 1418ق/ 1997م؛ نخجوانی، محمد بن هندوشاه، دستور الکاتب، به کوشش علی‌زاده، مسکو، 1976م؛ نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، ترجمۀ احمدبن محمد قباوی، تلخیص محمدبن زفر، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1351ش؛ نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1327ق/ 1909م؛ نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، 1410ق؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1343ش؛ نویری، احمد، نهایةالارب، به کوشش محمد فوزی عنتیل، قاهره، 1405ق/ 1985م؛ یونینی، موسى، ذیل مرآةالزمان، حیدرآباد دکن، 1380ق/ 1960م؛ نیز:

Dozy, R., Supplément aux dictionnaires arabes, Leiden,1881; Horn, P., Grundriss der neupersischen Etymologie, Hildesheim/ New York, 1974; Hubschmann, H., Persische Studien, Strassburg, 1895. 
صادق سجادی