جام جهان‌نما

جامِ جَهانْ‌نَما، از نشریات فارسی‌زبانِ هند که در 5 رجب 1237ق/ 28 مارس 1822م در شهر کلکته آغاز به انتشار کرد و به مدت 54 سال، یعنی تا 1293ق/ 1876م، به حیات خود ادامه داد. 
این نشریه با چاپ سنگی در ابعادِ 5/ 28×21 سانتی‌متر به خطِ (بیشتر) نستعلیق، در چاپخانۀ «میشن پرس»، در 16 صفحه (گاهی 14 صفحه)، با ترتیبِ «هفته‌وار» (هفتگی)، در هر چهارشنبه منتشر می‌شد (پروین، 1/ 27، 64، 68، 88، 89؛ قس: براون، 2/ 317؛ نریمانی‌زاده، شم‍ 10، ص 63). شمارگانِ نشریه، 250 تا 260 نسخه در هر نوبت چاپ بود که به دو روپیه به فروش می‌رسید (پروین 1/ 69، 90). دریافتِ روپیه برای هر نسخه، نشان از محلی بودن جام جهان‌نما دارد و اینکه مخاطبانِ نشریه، فارسی زبانانِ دیگر نقاطِ منطقه نبوده‌اند. مدیر و سردبیر این نشریه، دو نفر هندو به نامهای، هوری هوردات (هاری هاردات) و لالا سودا سوک بودند. به درستی روشن نیست که این دو نفر کار خود را تا پایان دورۀ انتشار ادامه داده باشند (نک‍ : همو، 1/ 64؛ نریمانی‌زاده، شم‍ 12، ص 36). 
زبان روزنامه، از شمارۀ اول تا هفتم، هندوستانی بود، ولی چون در جذبِ مخاطبانِ مطلوب موفق نشد، از شمارۀ هشتم (16 مۀ 1822)، به دو زبان فارسی و هندوستانی منتشر شد و از شمارۀ یازدهم، تنها به زبان فارسی به انتشار خود ادامه داد و از 1823 تا 1829م، ضمیمه‌ای اردو نیز همراه آن منتشر گردید (پروین، همانجا). اگر زبانِ جام جهان‌نما، از شمارۀ اول فارسی می‌بود، این نشریه نخستین روزنامۀ فارسی زبانِ هند به شمار می‌آمد، ولی چند شماره پیش از تغییر زبان آن، روزنامۀ مرآت الاخبار به فارسی منتشر شده بود (همانجا). زبانِ جام جهان‌نما، فارسیِ سنتّی، آمیخته با صنایع ادبی و همراه با ویژگیهای فارسی هندی است و واژگانِ اردو، انگلیسی، هندی و لهجه‌های محلی در آن دیده می‌شوند. این ویژگیها گاهی درک نشریه را برای فارسی زبانان غیر هندی مشکل می‌کند (همو، 1/ 69، 75؛ نریمانی‌زاده، شم‍ 12، ص 37). مطالب نشریه، شامل اخبارِ هند، ایران و کشورهای اروپایی، پاورقی (مثل «هزار و یکشب»)، روایتهای کوتاه طنز‌آمیز و آگهی (با عنوان «اشتهار») بود. 
گردانندگان این نشریه، بیشتر به درج اخبار گرایش داشتند و مطالب خود را معمولاً از روزنامه‌های انگلیسی‌زبان می‌گرفتند (پروین، 1/ 70-75؛ نک‍ : نریمانی‌زاده، شم‍ 10، ص 63-64). جام جهان‌نما از طرف شرکتِ انگلیسیِ «مرکانتیل هاوس»، حمایت می‌شد و در واقع ارگان رسمی کمپانی هند شرقی و طرف‌دار سیاستهای انگلیس در هند، بود. هدف اصلی از راه‌اندازی این نشریه، رویارویی با زبان‌فارسی و روزنامه‌های آزادِ فارسی‌زبان در هند بود تا رابطۀ حال و آیندۀ هندیان با حوزه‌های فارسی‌زبان در ایران، افغانستان، آسیای میانه، قفقاز و عثمانی قطع گردد. بی‌جهت نیست که جام جهان‌نما، از اولین نشریاتی به شمار می‌رفت که «خبر موقوفی ـ توقف ـ زبان‌فارسی در ملک هندوستان» را منتشر کرد (پروین، 1/ 48-49، 64، 72، 83). از گفتۀ غالب دهلوی (ص 328) بر می‌آید که این موضوع، یعنی وابستگی نشریه به حاکمان انگلیسی، بر مسلمانان و فارسی‌زبانان روشن بوده است و ایشان، هفته‌نامۀ جام جهان‌نما و خصوصاً اخبار آن را چندان جدی نمی‌گرفتند. 

مآخذ

براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1337ش؛ پروین، ناصر‌الدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، 1377ش؛ غالب دهلوی، اسدالله، پنج آهنگ، به کوشش وزیر الحسن عابدی، لاهور، 1969م؛ نریمانی‌زاده، شاپور، «انتشار روزنامه‌های فارسی در هند»، هوخت، تهران، 1350ش، س 22، شم‍ 10 و 12. 

علی میرانصاری