جاسک

جاسْک، شهرستان و شهری بندری در استان هرمزگان:

شهرستان جاسک

این شهرستان که در منتها الیه استان هرمزگان و در شرق تنگۀ هرمز و سواحل دریای عمان واقع شده، از شمال به شهرستان منوجان در استان کرمان، از شمال غرب به شهرستان میناب، از شرق به شهرستانهای نیک‌شهر و کنارک در استان سیستان و بلوچستان، و از جنوب و جنوب غربی به دریای عمان محدود است (نک‍ : اطلس گیتاشناسی...، 184). 
بر پایۀ تقسیمات کشوری در 1385ش، شهرستان جاسک مشتمل بر 3 بخش به نامهای مرکزی، لیردف و بشاگرد، 9 دهستان و یک شهر به نام بندر جاسک است ( نشریه...، بش‍ ). 
زمینهای این شهرستان را به‌‌جز دشتهای ساحلی، کوههای نه چندان بلند که بخشی از بلندیهای بشاگرد را تشکیل می‌دهند، فرا گرفته است (جعفری، 197). بلندترین قلۀ این شهرستان گورکوه با ارتفاع 779‘1 متر است ( فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 3/ 376). 
شهرستان جاسک از آب‌ و هوای گرم و مرطوب ‌برخوردار است که تحت‌ تأثیر آب و هوای بیابانی و نیمه‌بیابانی است ( فرهنگ جغرافیای آبادیها...، 5). این شهرستان جزو مناطق کم‌باران و خشک به شمار می‌رود و بارندگی در این ناحیه تحت تأثیر توده هوای شمالی و غربی در زمستان، و توده‌های جنوبی در تابستان است. وزش بادهای موسمی از دیگر ویژگیهای این منطقه است. بادهای شمالی، ناشی، قوس، سهیلی و لوار از مشهورترین بادهای محلی این شهرستان است. مهم‌ترین ویژگی پوشش گیاهی در جاسک وجود جنگلهای انبوه حرا ست (همان، نیز جعفری، همانجاها). رودخانه‌های جاسک، جگین، گابریک، سدیج و بهمدی ــ که از کوههای شمالی این شهرستان سرچشمه می‌گیرند ــ مهم‌ترین رودهای این شهرستان هستند (همانجاها؛ افشین، 1/ 139، 152-153، 213، 424). 
اساس اقتصاد شهرستان جاسک بر کشاورزی، دامداری و ماهیگیری استوار است. به سبب وجود رودخانه‌های بسیار، کشاورزی آن از رونق خوبی برخوردار است. تره‌بار، مرکبات، توتون، تنباکو، خرما و موز از محصولات کشاورزی آنجا ست. دامداری در جاسک بیشتر به پرورش بُزِ تالی (نوعی بز که با شرایط آب و هوایی منطقه سازگار است) اختصاص دارد. افزون بر آن گاوداریهایی نیز در این شهرستان وجود دارد که می‌تواند لبنیات مورد نیاز اهالی این شهرستان را تأمین کند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 5-6). ماهیگیری نیز از رایج‌ترین و مهم‌ترین شغلهای مردم جاسک است که بیشتر صیادان، به روش سنتی به آن می‌پردازند، اما با تأسیس شرکت صید صنعتی، صید ماهی با وسایل مجهز در آبهای عمیق و دور از ساحل نیز صورت می‌گیرد و محصول هر دو گروه به شرکت شیلات هرمزگان (مرکز جاسک) عرضه می‌شود (همان، 6). 
جمعیت این شهرستان در سرشماری 1385ش، 769‘75 تن بوده است («درگاه ...»، بش‍ ‌).
طایفۀ بشاگردی که بیشتر در آبادیهای واقع در دره‌ها و ارتفاعات بخش بشاگرد سکنا دارند و بلوچهای سُنی مذهب که در دشتها زندگی می‌کنند، از ساکنان جاسک هستند (فرامرزی، 628).
دین‌مردم جاسک اسلام است که‌گروهی شیعه (دوازده امامی) و شماری نیز سنی (حنفی)‌ اند و به زبانهای فارسی، بلوچی و عربی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 5). 

بندر جاسک

این شهر بندری که مرکز شهرستان جاسک است، در °57 و ´46 طول شرقی و °25 و ´38 عرض شمالی و در ارتفاع 3 متری از سطح دریا در منتها الیه شبه جزیرۀ جاسک، و در 330 کیلومتری جنوب خاوری بندرعباس جای دارد (پاپلی،158؛ جعفری،همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 6). 
جمعیت این شهر در سرشماری 1385ش، 133‘11 تن بوده است («درگاه»، بش‍ ‌).

پیشینۀ تاریخی

شواهد تاریخی بیانگر آن است که نام جاسک برگرفته از نام طایفه‌ای ایرانی به نام «جاشو» است که در اوایل سدۀ 7ق/ 13م، به منطقۀ مکران در سواحل جنوبی مهاجرت کردند و در آنجا ساکن شدند و نام خود را به محل اقامت خود دادند (نک‍ : محیط ، 91-92). چنین می‌نماید که نام طایفۀ جاشو نخستین بار در کتاب تاریخ المستبصر ابن مجاور متعلق به اوایل سدۀ 7ق آمده است. ابن ‌مجاور طایفۀ جاشو را از طوایف دیلم دانسته است که در فلات ایران زندگی می‌کرده، و سپس در جزیرۀ قیس (کیش) ساکن شده‌اند (ص 290). یاقوت حموی در سدۀ 7ق نیز جاسک را جزیرۀ بزرگی میان عمان و جزیرۀ کیش وصف کرده که فاصلۀ آن تا کیش 3 روز راه بوده، و پادشاه کیش در آنجا سکنا داشته است. به نوشتۀ او ساکنان جاسک با جثه‌ای قوی در فن کشتیرانی و کشتی‌سازی بسیار مهارت داشتند (2/ 9). به کار بردن عبارت «جزیره» برای جاسک به سبب وضع شبه‌جزیره‌ای آن است.
در سدۀ 7 و 8 ق بندر جاسک در قلمرو حکومت ملوک کیش قرار داشت (ابوالقاسم، 163). درگیریهای ملوک هرمز و کیش در اوایل سدۀ 8 ق/ 14م، به این منطقه نیز کشیده شد. به نوشتۀ تیکشیرا به نقل از شاهنامۀ تورانشاهی، چون ملک غیاث‌الدین دینار از فرمانروایان کیش، از بازگشت پادشاه هرمز بیمناک شده، و دریافته بود که مردم به سبب دوستی با گردان‌شاه هرمزی از خدمت به وی سر باز می‌زنند، از آنجا به جزیرۀ مکران گریخت و هرمز در 717ق/ 1317م به دست امیر ایازالدین گردان‌شاه هرمزی تسخیر شد. به این ترتیب بندر جاسک و نواحی مجاور آن در نیمۀ دوم سدۀ 8 ق جزو متصرفات ملوک هرمز درآمد (ص 161, 182).
به نظر می‌رسد استقرار قبایل جَت (زُط ) در منطقۀ جاسک طی همین دوره صورت پذیرفته است (نک‍ : دمشقی، 236). تیره‌های مهاجر عرب از ناحیۀ عمان نیز از دیرباز در این منطقه سکنا داشته‌اند (ازکوی، 29). همچنین قبایل مختلف بلوچ به سبب هم‌جواری با جاسک به تدریج در این نواحی ساکن شدند و از قدرت سیاسی بهره‌مند گردیدند. در آستانه سدۀ 10ق/ 16م، منطقۀ جاسک در قلمرو امیر مکران قرار گرفت (اسمیث، 36). در این دوره به سبب ضعف حکومت مرکزی ایران، امرای محلی در ناحیۀ مکران از قدرت فوق‌العاده‌ای برخوردار شدند و مسیر تجارتی ایران به‌ سمت هند را نا امن کردند و منافع بازرگانی ایران را به‌شدت به خطر انداختند (پیریش، 31). فعالیت امیرمکران تجارت دریایی ایران و هند را نیز مختل ساخت و شاه ‌اسماعیل اول که توان مقابلۀ کامل با آنان را نداشت، از نیروهای پرتغالی مستقر در هرمز یاری خواست. قراردادی که در 921ق/ 1515م میان پادشاه ایران و آلبوکرک بسته شد، متضمن کمک پرتغالیان برای سرکوب شورش امیر مکران بود. منابع پرتغالی قدرت او را تا منطقۀ جاسک تأیید کرده‌اند (اسمیث، همانجا؛ نیز نک‍ : فلسفی، سیاست...، 18-20) در سدۀ 10ق/ 16م رؤسای بلوچ مکران، مشهور به ملک بر نواحی جنوبی حکومت می‌کردند (لاریمر، I(2)/ 2150).
با روی کارآمدن شاه عباس و گسترش قدرت مرکزی به نواحی جنوب ایران، نخستین نشانه‌های حضور نیروهای صفوی در منطقۀ جاسک در 1017ق/ 1608م به چشم می‌خورد. در این سال شورش گسترده‌ای به رهبری ملک شمس‌الدین برضد اژدها سلطان افشار، حاکم صفوی مکران روی داد. شاه عباس حاکم سیستان را مأمور سرکوب این شورش کرد. نیروهای شورشی به رهبری ملک شمس‌الدین و برادرش ملک بهادر در منطقه پراکنده گردیدند. درگیریها تا 1018ق/ 1609م ادامه یافت و سرانجام نیروهای صفوی موفق به شکست ملک شمس‌الدین و برادرش شدند. سران شورشی پس از پذیرش انقیاد دولت صفوی و پرداخت مالیات معوقه آزاد گردیدند (منجم، 371-376). احتمالاً طی همین ایام ملک شمس الدین اظهار تشیع نموده است (نک‍ : لوئی بلان، 239). امرای مکران یک‌بار دیگر در 1022ق/ 1613م بر ضد حکومت صفوی دست به شورش زدند و تجارت دریایی و زمینی جنوب را مختل کردند (لاریمر، همانجا).
سیاست بسط قدرت صفویه در سواحل خلیج فارس در 1010ق/ 1601م با فتح لارستان وارد دوره‌ای جدید شد. نواحی مختلف قلمرو امیر نیمه مستقل لارستان که منطقۀ ساحلی جنوبی حد فاصل بندر طاهری‌ تا میناب را شامل‌ می‌شد، در اختیار الله‌وردی خان، سردارمشهور شاه‌عباس قرارگرفت (اسکندر‌بیک، 2/ 616؛ نیز نک‍ : وثوقی، 394-396). به این ترتیب بندر جاسک نیز به محدودۀ حکومتی فارس درآمد و تحت ‌نظر مستقیم حکومت صفوی اداره می‌شد. اختلافات رو به گسترش شاه عباس و پادشاه پرتغال بر سر هرمز در این دوره باعث تسهیل روابط ایران و انگلیس شد. انگلیسیها در 1021ق/ 1612م، دفتر تجارتی خود را در بندر سورت (سورات) مستقر ساختند و فعالیت بازرگانی خود را رسماً آغاز کردند (ویلسن، 153). رئیس تجارت‌‌خانۀ سورت توسط یکی از تجار انگلیسی متوجه ارزش واقعی بازار ایران شد و شرکت هندشرقی نمایندگان خود را در 1024ق/ 1615م به اصفهان فرستاد. این نمایندگان در ملاقات با شاه‌عباس، اولین قرارداد رسمی خود را با شاه ایران به امضا رساندند. شاه ایران فرمانی صادر کرد که بر اساس آن کشتیهای انگلیسی در بندر جاسک یا بنادر دیگر آزادانه رفت و آمد کنند و از امنیت لازم برخوردار شوند. انتخاب بندر جاسک به عنوان بندرگاه به سبب نزدیکی آن به مدخل خلیج‌فارس و در امان بودن آن از تهدید پرتغالیها بود (همو، 153-156؛ نیز نک‍ : یاپ، 70). در 5 ذیحجۀ 1025ق/ 4 دسامبر 1616م، نخستین گروه از تجار انگلیس وارد بندر جاسک شدند تا تجارت با ایران را آغاز کنند (فریر، 445). در همان سال نخستین کشتی انگلیسی به نام جیمز وارد بندرگاه جاسک شد (ویلسن، 157).
نزدیکی روابط ایران و انگلیس موجب رشد و ترقی بندر جاسک گردید و این بندر به شدت توجه دولت صفوی را به خود جلب کرد. استقرار دفترهای تجارتی انگلیس در این بندر و صدور فرمان آزادی تجارت انگلیسیها از طرف شاه عباس موجب واکنش پرتغالیها گردید. در 13 رجب 1029ق/ 16 ژوئن 1620م یک ناوگان جنگی به فرماندهی روی فریر وارد خلیج‌فارس شد و اقدامات نخستین خود را بر ضد کشتیهای انگلیسی در منطقه آغاز کرد (استینسگر، 337؛ فلسفی، تاریخ...، 70-72). انگلیسیها با اطلاع از این اقدام، کشتیهای تجارتی خود را در پناه ‌ناوگان جنگی به بندر جاسک فرستادند (سیلوا ای فیگروا، 409-410). انتشار این خبر در اصفهان به منزلۀ موافقت انگلیسیها برای کمک به ایران در بیرون راندن پرتغالیها از خلیج‌فارس تلقی گردید (دلاواله، 2/ 947). 
در محرم1030/ نوامبر 1620، نوامبر ناوگان جنگی پرتغال به محاصرۀ دریایی بندر جاسک اقدام کرد و از ورود دو کشتی انگلیسی به آن بندر جلوگیری به عمل آورد (مایلز، 185؛ فلسفی، همان، 72). این اقدام موجب واکنش سریع نیروی دریایی انگلیس شد و نبرد دریایی این دو کشور در ساحل بندر جاسک آغاز گردید که موجب شکست سنگین پرتغالیها شد و موقعیت انگلیس در منطقه را مستحکم ساخت (استینسگر، 338). این حوادث سرانجام موجب درگیری مستقیم نیروهای ایرانی و پرتغالی در جزیرۀ هرمز شد و منجر به آزادسازی آن در 1031ق/ 1622م گردید (فلسفی، همان، 72-76). 
بندر جاسک طی این دوره به عنوان مقر دفتر تجارتی انگلیس و پایگاه اعزام نیروی دریایی، و محلی امن برای تبادلات اقتصادی از اهمیت برخوردار شد. امیران جاسک نیز با اتخاذ سیاستی واقع‌بینانه در دفاع از مرزهای ایران در کنار نیروهای دولت صفوی قرار گرفتند و در نبرد هرمز شرکتی مؤثر داشتند. با استقرار نیروهای ایرانی در جزیرۀ هرمز این محدودۀ جغرافیایی تحت نظارت مستقیم امام‌قلی‌خان والی فارس قرار گرفت که این امر به تدریج نارضایی امیران جاسک را به وجود آورد. اگر چه اطلاع چندانی از جزئیات حوادث بندر جاسک در این دوره در دست نیست، اما منابع تاریخی از شورش امیر جاسک در دورۀ حکومت شاه‌عباس اول و والیگری امام‌قلی‌خان اطلاع داده‌اند. این شورش با مداخلۀ نیروی نظامی فرو نشست و امیر جاسک با پذیرش انقیاد دولت صفوی تا پایان دورۀ سلطنت شاه عباس اول بر مسند قدرت باقی بود (اسکندربیک، 3/ 979؛ فلسفی، زندگانی...، 4/ 1558؛ لاریمر، I(2)/ 2150). 
اگر چه سقوط هرمز در کوتاه مدت موجب رونق اقتصادی بندر جاسک گردید، اما گسترش نا امنی در مناطق پس‌کرانه‌ای این بندر و چنددستگی قدرت در منطقه وضعیت نامناسبی را برای تداوم آبادانی جاسک به وجود آورد (استینسگر، 400). با مرگ شاه‌عباس اول، امیر جاسک از پرداختن مالیات خودداری کرد و این امر تا دورۀ سلطنت شاه‌عباس دوم تداوم داشت؛ تا اینکه شاه‌عباس دوم خان هرمز را مأمور سرکوب امیر جاسک کرد. لشکرکشی خان هرمز به منطقۀ جاسک با شکست مواجه شد و پس از آن نیروهای کمکی فارس در یک حملۀ همه جانبه امیر جاسک را دستگیر کردند و سپس او را در بندرعباس به قتل رساندند. بدین‌ترتیب جاسک یک بار دیگر در قلمروخان بندرعباس قرار گرفت (تاورنیه، 559-561).
در سالهای پایانی حکومت صفویه به سبب ضعف حکومت مرکزی و قدرت گرفتن امرای محلی، بندر جاسک در حوزۀ نفوذ امرای بلوچ قرار گرفت. در 1110ق/ 1698م شورش گسترده‌ای در این ناحیه به وقوع پیوست (نصیری، 278- 281). امیران بلوچ مکران قدرت خود را به بندرعباس گسترش دادند و حملاتی به نواحی شمالی بندرعباس تا منطقۀ لارستان تدارک دیدند (لاریمر، I(2)/ 2152). گسترش قدرت اعراب مسقط در سواحل ایران و تصرف بندرعباس و نواحی وابسته به آن، موجب از هم‌ پاشیدگی قدرت در این نواحی گردید. امیران بلوچ که در منطقۀ جاسک حکومت می‌کردند، از این وضع به خوبی بهره بردند و توانستند با کمک نیروهای افغان در اواخر سلطنت شاه سلطان حسین، بندرعباس، لار و بسیاری از شهرهای جنوبی را به تصرف خود درآورند. اسناد هلندی مداخلۀ مستقیم امیر جاسک در این حملات را تأیید می‌کند (فیدالگو، 12؛ فلور، برافتادن...، 18-19، 60).
در 1150ق/ 1737م، بندر جاسک در حوزۀ قدرت ملک دینار، حاکم مکران و کیج قرار داشت (لاریمر، I(2)/ 2152-2153) . او با طغیان در برابر حاکم فارس، از دادن خراج خودداری کرد. محمدتقی خان، بیگلربیگی فارس با لشکرکشی به سوی وی توانست شورش را سرکوب کند و او را به حلقۀ اطاعت درآورد (استرابادی، 344)؛ هلندیها نیز یک فروند کشتی جنگی در اختیار محمدتقی خان گذاردند و او را یاری کردند (فلور، حکومت...، 177).
با مرگ نادرشاه دوره‌ای طولانی از هرج و مرج در نواحی مختلف جنوب ایران آغاز شد. سلطان مسقط در این دوره، قدرت خود را به سواحل مکران گسترش داد (لاریمر، I(2)/ 2153)، نصیرخان لاری سواحل بندرعباس تا کنگان را به تصرف خود درآورد (پری، 172-175)، و اعراب قواسم، جزیرۀ قشم را در اختیار گرفتند و بندرگاهی جدید در آن تأسیس کردند (قاسمی، 33). بندرهای پایین دست خلیج‌فارس نیز بر اثر این شورشها دچار نا امنی شدید گردید و تجارت‌خانه‌های هلندی و انگلیسی از این نواحی به بخشهای شمالی خلیج‌فارس منتقل شد (ملکم، 1/ 276-277). ادامۀ‌ این وضعیت به معنای افول اوضاع اقتصادی و تجارتی بندرجاسک و نواحی مجاور آن بود. از این‌رو این نواحی سهمی از مبادلات اقتصادی منطقه نداشت و وضعیت آن روز به روز وخیم‌تر می‌شد. 
آگاهیهای چندانی از اوضاع عمومی بندر جاسک در دورۀ انتقال قدرت از زندیه به قاجار در دست نیست. در 1224ق/ 1809م کاپیتان گرانت، افسر انگلیسی توانست به عنوان نخستین اروپایی، در سرزمینهای ساحلی میان جاسک و میناب سیاحت کند. او در 20 آوریل 1809 به بندر جاسک رسید. امیر جاسک چون در سیریک، از نواحی بیابانی اقامت داشت، کاپیتان گرانت ناگزیر بدون ملاقات با امیر راه خود را به طرف میناب ادامه داد (گابریل، 191؛ لاریمر، I(2)/ 2155).
در یک نقشۀ جغرافیایی ترسیم شده به سال 1249ق/ 1833م جزئیات خلیج جاسک و آبادیهای مجاور آن به خوبی مشخص شده است. در این نقشه شهر جاسک در محل کنونی جاسک کهنه و در طول ساحل دریا ترسیم شده است ( اطلس نقشه‌ها...، 123).