ثور، دومین برج

ثور، دومین برج از برجهای دائرةالبروج، به صورت گاوی که نیمۀ پایین او رو به مغرب است و نیمۀ بالایی او رو به مشرق، و کفل و دو پا ندارد (صوفی، 186). بیرونی در توصیف این صورت می‌گوید: چون نیمۀ پیشینِ گاوی است که آن را از ناف به دو نیمه کرده‌اند و سرش پایین است و به محل زخم می‌نگرد ( التفهیم، 90). 
ثور به احتمال زیاد منشأ بابلی دارد و در زبان یونانی «تَوْرُس»، و در سریانی «تَوْرا» خوانده می‌شده است (آلن، 379-380). در افسانه‌های یونانی آمده است که زئوس برای فریفتن اروپا، خود را به شکل گاو سفیدی درآورد که آن گاو در آسمان به شکل صورت فلکی ثور درآمده است (گرانت، 109). 
در فهرستهای قدیمی ثوابت، 44 ستاره از قدرهای اول تا ششم برای ثور ذکر شده است که از این میان، 32 ستاره داخل صورت و 11 ستاره خارج صورت قرار دارند، و یک ستاره هم بین ثور و صورت ممسک الاعنّه مشترک است (بطلمیوس، 361-364؛ صوفی، همانجا، نیز ترجمۀ فارسی، 138). مقادیری که بطلمیوس و صوفی برای اقدار ستارگان ثور ذکر کرده‌اند در 6 مورد با یکدیگر مختلف است (بطلمیوس، همانجا؛ صوفی، 201-202، نیز ترجمۀ فارسی، 148-149؛ قس: بیرونی، القانون...، 1058-1061). 
درخشان‌ترین ستارۀ این صورت، ستاره‌ای سرخ‌رنگ است که بر چشم جنوبی ثور جای دارد و از این‌رو آن را عین‌الثور می‌نامند (صوفی، 188). این ستاره چهارمین منزل از منازل قمر است که دَبَران خوانده می‌شود. علت این نام‌گذاری آن است که این ستاره پس از ثریا می‌آید و «دبور» به معنای «از پس آمدن» است (همو، ترجمۀ فارسی، 145). «تابع نجم»، «تالی نجم»، «مِجْدَح»، «مُجْدَح»، «فنیق» یعنی شتر بزرگ و «حادی نجوم» نامهای دیگری هستند که بر دبران اطلاق می‌شوند. در کتاب الموالید، منسوب به زردشت از این ستاره با نام «شَعان» یا «شعبان» یاد شده است (کونیچ، «فصل...»، 246). اعراب بارانی را که به نوء (نک‍ : ه‍ د، انواء) دبران می‌بارد، نحس می‌دانستند (صوفی، 198، نیز ترجمۀ فارسی، 146؛ قس: ابن قتیبه، 37)، ستارگان پیرامون آن را «قِلاص» یعنی شتران مادۀ جوان می‌نامیدند و برخی آنها را «غنیمة» به معنی گوسفندان می‌خواندند و دو ستارۀ واقع بر گوش شمالی ثور را «کلبی الدبران» می‌نامیدند (همو، 40؛ صوفی، 197، نیز ترجمۀ فارسی، 145-146). ستارۀ دبران بر اسطرلاب نیز نقش می‌شده است (همو، 188). نام این ستاره به صورت «الدباران» وارد زبانهای اروپایی شده است (کونیچ، «نامها...»، 109-110). 
در رده‌بندی امروزی صورت فلکی ثور در محدودۀ میل صفر تا °31 و بُعد 3 ساعت و 20 دقیقه تا 5 ساعت و 58 دقیقه قرار گرفته است و مساحتی برابر 797 درجۀ مربع از آسمان را می‌پوشاند و در اطراف آن صور فلکی بر ساووش، ممسک الاعنه، حمل، جوزا، جبار، نهر و قیطس قرار دارند (بکیچ، 40). خوشۀ ستاره‌ای پروین در صورت ثور قرار دارد. 

مآخذ

ابن قتیبه، عبدالله، الانواء، حیدرآباد دکن، 1375ق/ 1956م؛ بیرونی، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1352ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1375ق/ 1956م؛ صوفی، عبدالرحمان، صورالکواکب، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1405ق/ 1986م؛ همان، ترجمۀ فارسی نصیرالدین طوسی، به کوشش معزالدین مهدوی، تهران، 1384ش؛ گرانت، مایکل و جان هیزل، فرهنگ اساطیر کلاسیک، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، 1384ش؛ نیز: 

Allen, R. H., Star Names, Their Lore and Meaning, New York, 1963; Bakich, M. E., The Cambridge Guide to the Constellations, Cambridge, 1995; Kunitzsch, P., Arabischen Sternnamen in Europa, Wiesbaden, 1959; id, «The Chapter on the Fixed Stars in Zarādusht's Kitāb al-Mawālid», Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, Frankfurt, 1993, vol. VIII; Ptolemy, The Almagest, tr. and ed. G. J. Toomer, London, 1984. 
محمد مظفری