ابن عقده

اِبْنِ عُقْده، ابوالعباس احمد بن محمد بن سعيد همدانی (15 محرم 249-7 ذيقعدۀ 332ق / 10 فوريۀ 863 - اول ژوئيۀ 944م)، محدث بزرگ شيعی. عقده لقب پدر وی می‌باشد كه از وراقان و معلمان كوفه بود. خاندان او از طريق ولاء عتق با بنی هاشم (ظاهراً شاخۀ عباسی آن) و نيز با قبيلۀ همْدان (شاخۀ سبيع) خويشاوند بوده‌اند (خطيب، 5 / 14- 15؛ طوسی، الفهرست، 28؛ ابن بابويه، التوحيد، 229؛ قس: سمعانی، 7 / 68) و شهرت ابن عقده به همدانی به همين جهت بوده است .
ابن عقده بيشتر عمر خود را در كوفه گذرانده و بنا به تصريح شاگردش ابن جعابی تنها سه سفر به بغداد داشته است (خطيب، 5 / 18، 19، قس: 5 / 14). نظر به اينكه ابن عقده در سفر اول خود به بغداد از علی بن داوود قنطری استماع حديث كرده است (د 272ق / 886م؛ نك‍ : خطيب، 11 / 425، 5 / 14)، سفر وی به اين شهر بايد پيش از 272ق بوده باشد. تعيين دقيق‌تر تاريخ اين سفر تنها بر اساس حدس ممكن است. نعمانی (ص 34، 191، جم‍ ‌) اسنادی ارائه كرده كه نشان می‌دهد ابن عقده در فاصلۀ سالهای 262-266ق / 876-880م و 271-277ق / 884-890م استماعاتی داشته كه بنابر قراين خارجی احتمالاً در كوفه صورت گرفته است. بنابراين نخستين سفر وی به بغداد احتمالاً در فاصلۀ 266-271ق بوده است. سفر دوم وی به بغداد كه در آن از احمد بن يحيی صوفی (د 306ق، نك‍ : خطيب، 5 / 213-215) استماع حديث كرده (همو، 5 / 14)، طبعاً پيش از 306ق / 918م صورت گرفته است و اين امر با اطلاعاتی كه ابنِ جِعابی در مورد سفر دوم به دست داده است سازگاری دارد (همو، 5 / 18-19). اين سفر پيش از 318ق يعنی سال وفات يحيی بن صاعد (نك‍ : همو، 14 / 234) پايان يافته، زيرا در اين تاريخ ابن عقده به كوفه بازگشته بوده است (همو، 5 / 19). دربارۀ سفر سوم وی به بغداد تنها می‌دانيم كه وی در 330ق / 942م در جامع رصافه و مسجد براثا حديث گفته است (طوسی، الامالی، 1 / 276). خطيب (5 / 14) نيز تصريح كرده كه اين سفر در اواخر عمر وی صورت گرفته و وی چندی پس از بازگشت به كوفه درگذشته است (همو، 5 / 22-23؛ نيز: طوسی، الرجال، 442).
ابن عقده مذهب زيدی جارودی داشت و تا پايان عمر بر آن پايدار بود (طوسی، الفهرست، 28؛ نجاشی، 94). پدر وی نيز زيدی مذهب بوده است (خطيب، 5 / 15). ابن عقده در مسجد براثا در ملأعام احاديثی در طعن شيخين روايت می‌كرده كه موافق تعاليم جاروديه است، با اينهمه حتی روايت حديثی در فضيلت عثمان به وی نسبت داده شده است (همو، 5 / 15، 22).
ابن عقده در حفظ حديث زبانزد بود و به روايتی حافظ 100 هزار حديث بوده و بر سند و متن تنها 300 هزار حديث، از احاديث اهل بيت وقوف داشته است (همو، 5 / 16-17؛ طوسی، الرجال، 442). احاطۀ وی بر حديث به اندازه‌ای بود كه آنگاه كه يحيی بن صاعد از محدثان بغداد در سند روايتی در مورد شيخی كه حديث از او شنيده بود دچار خطا گشت، ابن عقده لغزش او را آشكار ساخت (خطيب، 5 / 18-19). البته خود وی نيز نمی‌توانسته عاری از لغزش باشد. يكی از اين لغزشها كه در پرسشهای حاكم نيشابوری از دار قطنی به آن اشاره شده، حديث ابن عمر در غسل جمعه است كه ابن عقده آن را از طريق ثوری از ابواسحاق از نافع نقل كرده، ولی دار قطنی و حاكم نيشابوری معتقد بودند كه وی اشتباهاً يحيی بن وثاب را به نافع بدل كرده است (حاكم، 97). اگر چه اين حديث از طريق ابواسحاق از نافع نيز روايت شده (نك‍ : احمد، 2 / 42، 115، 145؛ ابن ماجه، 1 / 246؛ مزی، 6 / 191-192)، ليكن آنچه از طريق ثوری از ابواسحاق شناخته شده، حديث يحيی بن وثاب است نه نافع (نك‍ : احمد، 2 / 53، 57؛ مزی، 6 / 261-262). از نظر رجالی، ابن عقده بين اماميه مقبوليت عام داشته و بخش عمده‌ای از اصول شيعه توسط او روايت شده (طوسی، الرجال، 442؛ همو، الفهرست، 3، 4، جم‍؛ نجاشی، 4، 6، جم‍‌ ) و حديث او به وفور در كتب اربعه وارد شده است. از قدمای اماميه، نعمانی (ص 14)، طوسی ( الفهرست، 28) و نجاشی (ص 94) بر وثوق وی تأكيد داشته‌اند، ولی در قرون بعد علامۀ حلی (ص 203) و ابن داوود حلی (ص 422) ظاهراً تنها به جهت امامی نبودن، وی را در عداد ضعفا آورده‌اند. در ميان علمای رجال اهل سنت ابوعلی حافظ او را مدح كرده است (خطيب، 5 / 19)، ليكن برخی نيز وی را مورد طعن قرار داده‌اند. با دقت در عبارات می‌توان احتمال داد كه عامل طعن و جرح او بيشتر اعتماد وی بروجادات (ابن عدی، 1 / 208-209؛ حاكم، 96) و گاه استغراب احاديث يا حتی تشيع او بوده است (خطيب، 5 / 19-22). اما در مورد صحت نسبتهايی چون تدليس، حيله و كذب به وی (ابن عدی، خطيب، همانجاها؛ ابن حجر، لسان، 1 / 266)، بايد ترديد كرد.
ابن عقده، خود به عنوان يك رجالی بين اماميه مطرح بوده و جرح و تعديلِ او در كتب رجالی ايشان مورد توجه بوده است (به عنوان نمونه، نك‍ : علامۀ حلی، 209؛ ابن داوود، 75). وی بجز نقل حديث، به روايات تاريخی نيز پرداخته و وجود عناوينی چون كتاب الشوری و كتاب يحيی بن الحسين بن زيد و اخباره، در ميان آثار مفقود او (نك‍ : طوسی، الفهرست، 29) دال بر اين مدعاست. بخش قابل توجهی از روايات تاريخی منقول در مقاتل الطالبيين ابوالفرج اصفهانی نيز برگرفته از مرويات ابن عقده است. ابن عقده از مشايخ بسياری در كوفه و بغداد استماع كرد كه از ميان ايشان می‌توان از ابراهيم بن ابی بكر بن ابی شيبه، احمد بن ابی خيثمه، حميد بن زياد و علی بن حسن ابن فضّال نام برد (ابن بابويه، التوحيد، 162، 377؛ نعمانی، 67؛ خطيب، 5 / 14). خطيب (همانجا)، ذهبی، (سير، 15 / 341-342) و خوئی (2 / 277-280) فهرستی شامل برخی مشايخ ابن عقده را آورده‌اند (نيز نك‍ : ابن شاذان، 40-41، 148؛ ابن بابويه، التوحيد، 374؛ خزاز، 255، جم‍؛ مفيد، الامالی، 21-30، 334؛ منتجب‌الدين، 53؛ استرابادی، 1 / 297، جم‍‌ ).
در ميان راويان ابن عقده محدثان مشهوری چون محمد بن يعقوب كلينی، ابوالحسن دارقطنی، ابوالقاسم طبرانی، ابوالفرج اصفهانی، ابوغالب زراری، ابن ابی زينب نعمانی، ابن عدی جرجانی، ابوحفص ابن شاهين، ابن جعابی و هارون بن موسی تَلْعُكبری ديده می‌شوند (كلينی، 5 / 4، جم‍؛ نعمانی، 21، جم‍؛ ابوالفرج، 3، جم‍؛ زراری، 84؛ مفيد، الامالی، 21؛ طوسی، الرجال، 442؛ خطيب، همانجا). محدثانی از فرق مختلف از زيدی و امامی و سنی از ابن عقده روايت كرده‌اند (قس: نجاشی، 95). فهرستی از راويان وی را خطيب (همانجا)، ذهبی (15 / 342) و اردبيلی (1 / 66) آورده‌اند (نيز نك‍ : ابن بابويه، التوحيد، 374؛ همو، عيون، 1 / 230؛ ابن شاذان، 40؛ ابن عياش، 4؛ زراری، 29؛ مفيد، الامالی، 39؛ همو، الاختصاص، 85؛ طوسی، الامالی، 1 / 252، 2 / 75؛ استرابادی، 1 / 297).

آثـار

الف ـ چاپی

اثری با عنوان ذكر النبی (ص) منسوب به ابن عقده با ترجمۀ انگليسی نبيه عبود در 1957م در «پاپيروسهای ادبيات عرب» در شيكاگو به چاپ رسيده است (GAS, I / 182). اين اثر احتمالاً همان است كه طوسی ( الفهرست، 29) از آن به عنوان ذكر النبی (ص) و الصخرة و الراهب و طرق ذلك، ياد كرده است.

ب ـ خطی

جزئی از احاديث ابن عقده در 6 برگ ضمن يك مجموعه در كتابخانۀ ظاهريه (ظاهريه، 87) موجود است .

ج ـ يافت نشده

1. تفسير القرآن، نجاشی (صص 94-95) نسخه‌ای از آن را ديده است. ابن طاووس نيز نسخه‌ای از آن را در اختيار داشته و در سعد السعود (صص 71، 117-120) و محاسبة النفس (ص 17) از آن نقل كرده است؛ 2. الرجال. اين كتاب كه در مورد راويان امام جعفر صادق (ع) تأليف شده بود (طوسی، الفهرست، 28)، به گفتۀ طوسی در تأليف الرجال كلاً مورد استفادۀ وی قرار گرفته است ( الرجال، 2، 142-342). در مورد اطلاعاتی كه به نقل از ابن عقده در رجال علامۀ حلی (ص 8، جم‍‌ ‍) و ابن داوود (ص 75، جم‍‌ ‍)، گاه در مورد اصحاب امام صادق (ع) و گاه در مورد اصحاب ديگر ائمه (ع) (علامه، 35، 51، جم‍؛ ابن داوود، 286، جم‍‌ ‍) آمده، بايد گفت از نسخه يا نسخه‌هايی اتخاذ شده كه در قرن 7ق موجود بوده‌اند، زيرا اين اطلاعات در هيچ يك از منابع ديگر آن دو ديده نمی‌شود. ولی آن نسخه يا نسخه‌ها به همراه كتاب الرجال، احتمالاً برخی ديگر از آثار رجالی ابن عقده را نيز شامل می‌شده است (قس: طوسی، الفهرست، 28)؛ 3. الولاية. در اين كتاب مؤلف حديث غدير را از 105 طريق گردآورده بوده است (ابن شهر آشوب، المناقب، 3 / 25). كتاب مذكور يكی از منابع مورد استفادۀ ابوموسی مدينی (د 581ق) در تدوين مستدرك معرفة الصحابۀ ابن منده بوده است (نك‍ : ابن اثير، 1 / 368، جم‍؛ ابن حجر، الاصابة، 4 / 80، جم‍‌ ). ابن طاووس ( الامان، 91، اليقين، 33-35) نيز نسخه‌ای از آن را در دست داشته و فهرستی از طرق احاديث مندرج در آن را در طرائف (1 / 140-142) آورده است. طوسی در فهرست (صص 28-29) اسامی برخی ديگر از آثار ابن عقده را ارائه كرده، ليكن عبارت وی نشان می‌دهد كه وی تمام اين آثار را شخصاً نديده و اسامی آنها را از ابن صلت اهوازی، شاگرد ابن عقده گرفته بوده است. نجاشی (صص 94-95) ضمن نقل كلام طوسی تنها دو عنوان بر عناوين وی افزوده است. ابن شهر آشوب ( المعالم، 17) نيز كتاب التسمية فی فقه اهل البيت بالاخبار را به فهرست طوسی افزوده كه شايد مأخوذ از برخی نسخ فهرست بوده باشد. افزون بر آنچه ذكر شد ابن شهر آشوب ( المناقب، 1 / 9، 2 / 306) و ابن طاووس ( فتح الابواب، 159-160) سه اثر ديگر از ابن عقده تحت عناوين الدلائل، المجموع و تسمية المشايخ در دست داشته‌اند. در سده‌های 6 و 7ق / 12 و 13م آثار ديگری نيز از ابن عقده موجود بوده كه تعيين هويت آنها نياز به تحقيق بيشتری دارد (نك‍ : طبرسی، 6 / 374؛ ابن شهر آشوب، المناقب، 2 / 65، 3 / 205، 207، 4 / 215؛ ابن طاووس، الامان، 70).

مآخذ

ابن اثير، اسدالغاية، قاهره، 1286ق؛ ابن بابويه، محمدبن علی، التوحيد، به كوشش هاشم تهرانی، تهران، 1387ق؛ همو، عيون اخبار الرضا (ع)، نجف، 1390ق / 1970م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الاصابة، قاهره، 1328ق؛ همو، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329-1331ق؛ ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به كوشش جلال‌الدين محدث، تهران، 1342ش؛ ابن شاذان، محمدبن احمد، مائة منقبة، قم، 1407ق؛ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، معالم العلماء، نجف، 1380ق / 1961م؛ همو، المناقب، قم، مؤسسۀ انتشارات علامه؛ ابن طاووس، علی بن موسی، الامان، قم، مكتبة المفيد؛ همو، سعد السعود، نجف، 1369ق / 1950م؛ همو، الطرائف، قم، 1400ق؛ همو، فتح الابواب، به كوشش حامد الخفاف، بيروت، 1409ق؛ همو، محاسبةالنفس، تهران، مرتضوی؛ همو، اليقين، نجف، 1369ق / 1950م؛ ابن عدی، عبدالله، الكامل فی ضعفاء الرجال، بيروت، 1405ق / 1985م؛ ابن عياش، احمدبن عُبیدالله، مقتضب الاثر، قم، مكتبة الطباطبائی؛ ابن ماجه، محمدبن یزید، سنن، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1952م؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبيين، نجف، 1385ق / 1965م؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛ اردبيلی، محمدبن علی، جامع الرواة، بيروت، 1403ق / 1983م؛ استرابادی، شرف‌الدين علی، تأويل الآيات الظاهرة، قم، 1407ق؛ حاكم نيشابوری، سؤالات الحاكم النيسابوری للدار القطنی، به كوشش موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، رياض، 1404ق؛ خزاز، علی بن محمد، كفاية الاثر، قم، 1401ق؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، نجف، 1398ق / 1978م؛ ذهبی، محمدبن احمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، 1404ق / 1984م؛ زراری، ابوغالب، رسالة فی آل اعين، به كوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، 1399ق؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1396ق / 1976م؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان، صيدا، 1333ق؛ طوسی، محمدبن حسن، الامالی، بغداد، 1384ق / 1964م؛ همو، الرجال، به كوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1380ق / 1961م؛ همو، الفهرست، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، المكتبة المرتضوية؛ ظاهريه، خطی (المنتخب من مخطوطات الحديث)؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، الرجال، نجف، 1381ق / 1961م؛ كلينی، محمدبن یعقوب، الكافی، به كوشش علی‌اكبر غفاری، تهران، 1388ق؛ مزی، يوسف بن عبدالرحمن، تحفة الاشراف، بمبئی، 1395ق / 1975م؛ مفيد، محمدبن محمد، الاختصاص، به كوشش علی‌اكبر غفاری، قم، جماعة المدرسين فی الحوزة العلمية؛ همو، الامالی، به كوشش استاد ولی و غفاری، قم، 1403ق؛ منتجب‌الدين، علی بن عبیدالله، الاربعون حديثاً، قم، 1407ق؛ نجاشی، احمدبن علی، الرجال، قم، 1407ق؛ نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغيبة، بيروت، 1403ق / 1983م؛ نيز:

GAS.

احمد پاکتچی