ابن عسکر، ابوعبدالله محمد بن علی بن عمر

اِبْن عَسْكَر، ابوعبدالله محمد بن علی بن عمر بن حسين بن مصباح حسنی سريفی معروف به ابن عسكر (ح 936- مق‍ 30 جمادی‌الاول 986ق / 1530-4 اوت 1578م)، قاضی، مورخ و صوفی مراكشی. وی در شفشاون (شهری در جنوب تطوان در شمال مراكش) تولد يافت (II / 677 ؛ GAL, S نك‍ : WNGD, 246) و در زادگاه خويش به فراگيری دانش پرداخت. در 964ق به فاس رفت و در آنجا نزد محمد بن عمر مختاری فقه آموخت (تازی، 2 / 512). وی در 967ق از سوی مولای عبدالله حسنی پادشاه بنی سعد مغربی به سمت قضا و افتاء قصبۀ كتامه منصوب گرديد و سپس به مسافرت در شهرهای مراكش پرداخت. در 969ق به جنوب مراكش سفر كرد و مدتی طولانی در آنجا اقامت نمود و اوقات خود را وقف مطالعه در تصوف ساخت (EI2; GAL, S, II / 678).
او در اين مسافرتها دانشمندان بسياری را ملاقات نمود و نزد آنان به كسب دانش پرداخت. و از سيدی يوسف فجيجی اجازه‌نامۀ شيوخ سلسلۀ نورانيه را دريافت كرد و از سيدی عبدالوارث يالصوتی رسالۀ ابن ابی زيد، ارجوزۀ طبی ابن سينا ورائيۀ شريشی را فراگرفت و بيش از 7 سال نزد او به دانش‌اندوزی پرداخت و آنگاه علم كلام و فنون تصوف را از سيدی عبدالله هبطی و تاريخ را از ابوالعباس احمد شاعر يجمی فراگرفت و از سيدی عبدالعزيز سجلماسی و كسانی ديگر اجازۀ روايت يافت (مراكشی، 4 / 174-175).
ابن عسكر در 975ق بار ديگر به‌عنوان قاضی شهر شفشاون و ترغه و بلاد غماره انتخاب گرديد و پس از مرگ مولای عبدالله ابن عسكر به فرزند او محمد بن عبدالله كه در 981ق به جانشينی پدر رسيده بود، پيوست و ديری نپاييد كه محمد از عبدالملك شكست خورد و همراه با ابن عسكر به طنحه رفت. محمد برای جنگ برضد عموی خود از دُن سباستيان پرتقالی پادشاه مسيحی استمداد كرد و او با اين شرط كه سواحل مغرب به مسيحيان واگذار شود به ياری او شتافت. سباستيان با سپاهی كه شمار آن را بين 60 تا 125 هزار نفر نوشته‌اند، همراه محمد و يارانش كه حدود 300 نفر بودند به سواحل مغرب حمله بردند و به قتل و غارت پرداختند. عبدالملك به مقابله پرداخت و در جنگی كه ميان آنان در وادی المخازن به وقوع پيوست، سباستيان و محمد و ابن عسكر كشته شدند و عبدالملك نيز در حين جنگ جان سپرد و برادرش احمد به پادشاهی رسيد. چون مسلمانان جسد ابن عسكر را بين كشته‌های مسيحيان يافتند، دربارۀ موضع وی در اين جنگ و عقيدۀ او به شك افتادند و او را گناهكار شمردند، ولی محمد بن عبدالله هبطی فرزند استاد وی، در منظومه‌ای كه دربارۀ اين جنگ سروده با اينكه او را مقصّر شمرده، از اعتقاد ابن عسكر دفاع كرده است (همو، 4 / 175؛ وفرانی، 73-76؛ قس: GAL,S؛ همانجا؛ EI2).
از ابن عسكر رسالۀ كوتاهی به نام دوحة الناشر لمحاسن من كان بالمغرب من مشايخ القرن العاشر باقی مانده است كه فهرست گونه‌ای دربارۀ مشايخ او و نيز گزارشی از احوال برخی از بزرگان مغرب در قرن 10ق است (مراكشی، 4 / 174). اين كتاب شامل اطلاعات فراوانی دربارۀ زادگاه خود اوست، گرچه از حوادث سياسی آنجا بحثی نكرده است، اما اين كتاب در مراكش از قدر و منزلت بسياری برخوردار بوده است (EI2). گويا اين اثر نخستين تاريخ مريدان اوليۀ جَزولی شيخ بزرگ آن دوران است (نك‍ : EI2) كتاب دوحة الناشر بعدها مورد استفادۀ مورخان مغربی قرار گرفته، افرادی چون احمد بن خالد ناصری سلاوی در الاستقصاء (4 / 149) و ابوالقاسم سعدالله در كتاب تاريخ الجزائر الثقافی (2 / 47،85، 99، 100، 142، 307، 338، 372) از آن نقل و به آن استناد كرده‌اند. در اين كتاب چنانكه ابوالقاسم سعدالله (2 / 142) تصريح كرده، ابن عسكر نام بسياری از شيوخ متصوفه را آورده است .
اين كتاب نخستين‌بار در فاس (1309ق / 1891م) ضمن مجموعه‌ای به چاپ رسيد و پس از آن چند بار تجديد چاپ گرديد (ابن سوده، 300). كتاب دوحة الناشر نخست به‌وسيلۀ وير باعنوان «شيوخ مراكش در قرن شانزدهم» به انگليسی ترجمه و در 1904م در ادينبورگ منتشر شد (GAL,S، همانجا). سپس مستشرق فرانسوی گرول آن را به فرانسه ترجمه كرد و تعليقات و حواشی بسياری بر آن نوشت و در 1913م به چاپ رسانيد (همانجا). چاپ انتقادی آن به كوشش، محمد حجی در رباط در 1976م و تجديد چاپ آن در 1977م در دارالبيضاء انجام گرفته است (حجی، 419). بعدها مورخان مراكشی تكمله‌هايی بر آن نوشته‌اند كه می‌توان از كتاب صفوة ما انتشر من اخبار علماء القرن الحادی عشر محمد وفرانی و كتاب نشر المثانی ابن طيب قادری نام برد (EI2).
كتاب ديگری را به نام ديوان الشّرفاء نيز به او نسبت داده‌اند (ابن سوده، 115).

مآخذ

ابن سوده، عبدالسلام بن عبدالقادر، دليل مورخ المغرب الاقصی، تطوان، 1369ق / 1950م؛ تازی، عبدالهادی، جامع القرويين، بيروت، 1973م؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمية الصبيحية، كويت، 1406ق / 1985م؛ سعدالله، ابوالقاسم، تاريخ الجزائر الثقافی، الجزائر، 1401ق / 1981م؛ سلاوی، احمد بن خالد، الاستقصاء، به كوشش جعفر بن احمد ناصری و محمد بن احمد، دارالبيضاء، 1955م؛ مراكشی، عباس بن ابراهیم، الاعلام بمن حل مراكش، فاس، 1356ق / 1937م؛ وفرانی، محمد‌الصغير بن حاج، نزهة الحادی باخبار ملوك القرن الحادی، به كوشش هوداس، رباط، 1888م؛ نيز:

EI2; GAL, S; WNGD.

علی رفیعی