ابن عزم

اِبْنِ عَزَم، ابوعبدالله شمس‌الدین محمدبن عمربن محمدبن احمدبن عزم تمیمی (816-891ق / 1413-1486م)، تاریخ‌نگار مالکی مذهب. وی در تونس زاده شد و در همانجا طبق مرسوم زمان به کسب دانش پرداخت. از جزئیات زندگی او آگاهی روشنی در دست نیست. در میان مورخان و نویسندگان همزمان با ابن ‌عزم، تنها سخاوی که با وی دوستی داشته، شرح حال نسبتاً مشروحی از او به دست داده است. براساس گفتار او، ابن‌عزم در آغاز تحصیل، کتابهای متداول درسی چون شاطبیه را فراگرفت قرآن کریم را با قرائت چند تن، از جمله برادرش، نزد استادان وقت آموخت و آن را حفظ کرد. در 837ق / 1434م به اسکندریه رفت و در آنجا به تکمیل دانش پرداخت و از محضر دانشمندانی چون عمر بَسلفونی و دیگران بهره برد. در همین سال به قاهره رفت و تا اواخر 839ق در آنجا بماند. آنگاه از راه دریا رهسپار مکه شد و پس از گزاردن مناسک حج، در مدینه اقامت گزید. در این شهر از جمال کازرونی استماع کرد، لیکن در مدینه نیز نماند و بار دیگر به قاهره و از آنجا به مکه بازگشت. در 849ق به شام رفت و پس از آنکه بیت‌المقدس را زیارت کرد در مکه اقامت گزید و از مشایخ و نیز از دانشمندانی که به آن شهر می‌آمدند استماع کرد. او در سفرهایش از رهگذر صحافی و خرید و فروش کتاب زندگی می‌کرد (8 / 255).
ابن‌عزم در مکه با شمس‌الدین سخاوی آشنا شد و در کنار وی در درس بعضی از استادان برجستۀ آنجا شرکت جست. سخاوی خود می‌گوید که رسالۀ قشیریه را از ابن‌عزم شنیده است. وی سرانجام به تصوف روی آورد و آثار ابن‌عربی را بارها خواند و پیوسته به اقوال او استناد می‌کرد و کتابهای او را در اختیار اهل تصوف قرار می‌داد. ابن‌عزم در اواخر عمر به تنگدستی افتاد و سرانجام در مکه درگذشت (همو، 8 / 255-256). ابن عزم خط نسخ را نسبتاً زیبا می‌نوشت و زرکلی نمونه‌ای از آن را در کتاب خود آورده است (6 / 315).
به ابن‌عزم چند تألیف نسبت داده‌اند که هیچ‌یک از آنها تاکنون به طبع نرسیده است. اثر برجستۀ او دستور الاعلام بمعارف الاعلام است که تراجم دانشمندان مشهور به اختصار در آن بیان شده است. از این کتاب چند نسخۀ خطی در کتابخانه‌های مختلف جهان مضبوط است (عبدالبدیع، 2(1) / 132؛ سید، 2(3) / 148؛ بانکیپور، XII / 12-13؛ الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة، 389). این کتاب در پنج بخش مرتب گردیده، بخش اول شرح حال شُهرگان به نام، بخش دوم شهرگان به کنیه، بخش سوم شهرگان به نسب یا سبب یا لقب، بخش چهارم شهرگان به «ابن...» و پنجم در احوال کسانی که به نام صاحب فلان کتاب شهرت یافته‌اند. (بانکیپور، همانجا؛ حاجی خلیفه، 1 / 753؛ آلوارت، IX / 349-350). پیش‌نویس این کتاب را قطب‌الدین محمدبن احمد مکی نهروانی تهذیب کرد و مطالبی بر آن افزود. برخی دیگر چون ابراهیم‌بن سلیمان جینینی دمشقی نیز به تکمیل این کتاب پرداختند و زندگی‌نامه‌های افراد بسیاری را بر آن افزودند (سید، 2(2) / 61؛ نیز نک‍ : حاجی خلیفه، همانجا). بروکلمان (GAL, II / 222) اثر دیگری به نام « المنهل العذب فی شرح اسماء الرب» به استناد فهرست خدیویه (2 / 233) به او نسبت داده، لیکن در فهرست یاد شده این کتاب از شمس‌الدین محمدبن ابراهیم مشهور به خطیب وزیری (د 891ق / 1486م) دانسته شده است. اشتباه بروکلمان را زرکلی (همانجا) و کحاله (11 / 90) نیز تکرار کرده‌اند. از کتاب دیگر او به نام تذکرةالناسی فی ربع‌الآسی فقط بروکلمان یاد کرده (GAL, S, II / 223)، ولی مأخذ او در نقل این استناد معلوم نیست. 

مآخذ

 حاجی خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌، زركلی‌، اعلام‌؛ سخاوی‌، محمد بن ‌عبدالرحمن‌، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354-1355ق‌؛ سيد، خطی‌؛ عبدالبديع‌، لطفی‌، فهرس‌ المخطوطات‌ المصوّرة، قاهره‌، 1956م‌؛ الفهرس‌ التمهيدی للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1948م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌المؤلفين‌، بيروت‌، 1367ق‌ / 1957م‌؛ نيز:

Ahlwardt; Bankipore; GAL; GAL,S.

سید علی آل‌داوود