ابن عربشاه، ابونصر

اِبْنِ عَرَبْشاه، ابونصرهبةالله عبدالوهاب بن احمدحاج‌طرخانی (18 شوال 813-15 رجب 901ق / 13 فوریۀ 1411-30 مارس 1496م)، ملقب به تاج‌الدین، فقیه و ادیب حنفی. وی در حاج طرخان (آستاراخان) به دنیا آمد و در نوجوانی با پدرش، ابن عربشاه بزرگ، به توقات (واقع در ترکیۀ فعلی) و از آنجا به شام رفت. عربی و فقه را نزد پدر آموخت و از قاضی شهاب‌الدین ابن حَبّال و عایشه دختر شرائحی و نیز از ابن حجر عسقلانی حدیث شنید. همچنین در دمشق «فرائض» را از شهاب‌الدین احمد حمصی فراگرفت و ارجوزه‌ای در این زمینه به نام روضة الرائض سرود. در 850ق حج گزارد و پس از آن مدتی در دمشق و قاهره نیابت قضا را برعهده داشت، سپس در 884 ق قضای دمشق را برعهده گرفت، اما در 885 ق از کار برکنار شد. آنگاه به قاهره رفت و پس از مدت کوتاهی به تدریس فقه در مدرسۀ صرغتمشیه مشغول شد. و سرانجام در همانجا درگذشت (سخاوی، 5 / 97؛ ابن ایاس، 3 / 319؛ ابن طولون، 234؛ غزی، 1 / 258). از شاگردان او می‌توان علاءالدین صیرفی و محیوی مصری قبایی را نام برد. سخاوی نیز شفاءالکلیم و بعضی از آثار ابن عربشاه را از او شنیده است (سخاوی، همانجا). تمیمی (1 / 500) دانش او را نزدیک یا برابر با دانش پدرش دانسته و مهارت او را در صناعت توقیع در کتابت، ستوده است.
ابن عربشاه اشعار بسیاری سروده و غالب کتابهایش را به نظم در آمیخته است. ابن طولون (همانجا) شعر او را ستوده، اما تمیمی (همانجا) ابیاتی از او را آورده و اشعار خوب او را اندک شمرده است.

آثـار خطی

 1. الارشاد المفید لخالص التوحید یا الارشاد فی الاعتقاد، شعری است در حدود 300‘1 بیت که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ طلسیۀ حلب موجود است (جامعه، 15(1) / 252-253)؛ 2. اشرف الانساب نسب افضل الانبیاء و اعظم الاحباب، در بحر رجز که در ربیع‌الاول 888 سروده شده و شامل 33 بیت در مدح پیامبر اسلام (ص) است. نسخه‌ای از آن در برلین نگهداری می‌شود ( آلوارت، شم‍ 2531)؛ 3. اشرف الرسائل واظرف المسائل، در بحر رجز که در 892 ق سروده شده و شامل 125 بیت دربارۀ فرزندان، زنان و اصهار پیامبر (ص) است (همان، شم‍ 8160)؛ 4. تحریر تنقیح البیان فی تقریر توضیح مسائل خامس الارکان ( الحج)، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیۀ بیت‌المقدس موجود است (مخلص، 4 / 411)؛ 5. تضرع العبد الذلیل لرّبه المولی الجلیل، تخمیس الوسیلة العظمی. موعظه‌ای است به شعر در بحر بسیط که قسمتی از آن را الغایة القصوی و نهایة الأمد الأقصی نامیده است ( آلوارت، شم‍ 8160(1), 7923(5))؛ 6. الجلالیة العظمی فی التوحید الأسنی، که در 893ق سروده شده است (همان، شم‍ 7923(4))؛ 7. الجوهرة الوضیة تخمیس القصیدة الشریفة العلویّة، که در ذیعقدۀ 900ق سروده شده و در باب مناجات امیرالمؤمنین علی (ع) است. نسخه‌ای از آن در گوتا نگهداری می‌شود (پرچ، 1 / 29)؛ 8. رسالة الأنجاب فی ذکر الخلافة لأفضل الأصحاب، رساله‌ای است منظوم در حدود 150 بیت که در شعبان 892 سروده شده است ( آلوارت، شم‍ 9697)؛ 9. رساله‌ای در شرح حال پدر خود که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیه موجود است (مخلص، همانجا)؛ 10. روضة الرائض فی علم الفرائض، که خود او شرحی نیز بر آن داشته است (سخاوی، 5 / 97). طلس در مجلة المجمع (20 / 444) آن را شرح منظومه‌ای در فرائض به نام التاجیّة فی نظم السراجیّة معرفی کرده است؛ 11. شرب ریاض التعبید، زلال مُزن التوحید، در اصول دین، نسخه‌ای از آن در گوتا (پرچ، همانجا) مضبوط است؛ 12. شفاء الکلیم بمدح النبی الکریم، اثری است منظوم که در 872ق سروده شده و نسخه‌ای از آن درکتابخانۀ گوتا (پرچ، شم‍ 4(7)) موجود است (مخلص، 4 / 410)؛ 13. کشف الکروب، ذکر اولیاء الله علاّم الغیوب، در ذکر برخی صالحان به نثر و نظم در 4 صفحه (پرچ، 1 / 30)؛ 14. تنزیه الموحّد، لامیّه‌ای است دربارۀ توحید که نسخه‌ای از آن در خالدیه موجود است (مخلص، 4 / 411)؛ 15. لطائف الحکم، مجموعۀ شعرهای مثل گونه است که نسخه‌ای از آن در برلین نگهداری می‌شود ( آلوارت، شم‍ 8187)؛ 16. مرشد الناسک ( السالک) لأداء المناسک، در 200‘1 بیت و مضبوط در خالدیه (مخلص، 4 / 410) و درگوتا (پرچ، همانجا)؛ 17. مفرج الشدة، تضمینی است از قصیدۀ معروف البردة بوصیری مشتمل بر 440 بیت که آن را در محرم 897 سروده است ( آلوارت، شم‍ 7822)؛ 18. نونیة فی الوحید، که در خالدیه موجود است (مخلص، همانجا). علاوه بر آثار مذکور قطعاتی پراکنده نیز از شعر و نثر او در کتابخانۀ گوتا (پرچ، شم‍ 4(1-8)) موجود است. 

آثـار یافت نشده

 1. الجوهر المنضّد فی علم الخلیل بن احمد؛ 2. دلائل الانصاف، در فقه و در بیش از 000‘25 بیت؛ 3. فتح (نفح) العبیر من فتح الخبیر فی علم التعبیر، منظومه‌ای است در حدود 000‘4 بیت (سخاوی، 5 / 97-98؛ قس: تمیمی، همانجا؛ زرکلی، 4 / 180)؛ 4. المنح المعظّمة فی نظم مسائل المقدمة (حاجی خلیفه، 2 / 1796)، که مقدمۀ ابولیث نصربن محمدسمرقندی را در آن به نظم درآورده است.

مآخذ

ابن ایاس، محمدبن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، 1404ق / 1984م؛ ابن طولون، محمد، الثغر البسام (قضاة دمشق)، به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، 1956م؛ تمیمی، تقی‌الدین بن عبدالقادر، التراجم السنیة، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز؛ جامعه، خطی؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛ طلس، اسعد، «دورکتب فلسطین و نفائس مخطوطاتها»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1364ق / 1945م؛ غزی، محمدبن محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1945م؛ مخلص، عبدان، نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1342ق / 1924م؛ نیز:

Ahlwardt; Pertsch.

محمدهادی مؤذن جامی