اِبْنِ عَرَبْشاه، ابونصرهبةالله عبدالوهاب بن احمدحاج‌طرخانی (۱۸ شوال ۸۱۳-۱۵ رجب ۹۰۱ق / ۱۳ فوریۀ ۱۴۱۱-۳۰ مارس ۱۴۹۶م)، ملقب به تاج‌الدین، فقیه و ادیب حنفی. وی در حاج طرخان (آستاراخان) به دنیا آمد و در نوجوانی با پدرش، ابن عربشاه بزرگ، به توقات (واقع در ترکیۀ فعلی) و از آنجا به شام رفت. عربی و فقه را نزد پدر آموخت و از قاضی شهاب‌الدین ابن حَبّال و عایشه دختر شرائحی و نیز از ابن حجر عسقلانی حدیث شنید. همچنین در دمشق «فرائض» را از شهاب‌الدین احمد حمصی فراگرفت و ارجوزه‌ای در این زمینه به نام روضة الرائض سرود. در ۸۵۰ق حج گزارد و پس از آن مدتی در دمشق و قاهره نیابت قضا را برعهده داشت، سپس در ۸۸۴ ق قضای دمشق را برعهده گرفت، اما در ۸۸۵ ق از کار برکنار شد. آنگاه به قاهره رفت و پس از مدت کوتاهی به تدریس فقه در مدرسۀ صرغتمشیه مشغول شد. و سرانجام در همانجا درگذشت (سخاوی، ۵ / ۹۷؛ ابن ایاس، ۳ / ۳۱۹؛ ابن طولون، ۲۳۴؛ غزی، ۱ / ۲۵۸). از شاگردان او می‌توان علاءالدین صیرفی و محیوی مصری قبایی را نام برد. سخاوی نیز شفاءالکلیم و بعضی از آثار ابن عربشاه را از او شنیده است (سخاوی، همانجا). تمیمی (۱ / ۵۰۰) دانش او را نزدیک یا برابر با دانش پدرش دانسته و مهارت او را در صناعت توقیع در کتابت، ستوده است.
ابن عربشاه اشعار بسیاری سروده و غالب کتابهایش را به نظم در آمیخته است. ابن طولون (همانجا) شعر او را ستوده، اما تمیمی (همانجا) ابیاتی از او را آورده و اشعار خوب او را اندک شمرده است.
آثـار خطی
۱. الارشاد المفید لخالص التوحید یا الارشاد فی الاعتقاد، شعری است در حدود ۳۰۰‘۱ بیت که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ طلسیۀ حلب موجود است (جامعه، ۱۵(۱) / ۲۵۲-۲۵۳)؛ ۲. اشرف الانساب نسب افضل الانبیاء و اعظم الاحباب، در بحر رجز که در ربیع‌الاول ۸۸۸ سروده شده و شامل ۳۳ بیت در مدح پیامبر اسلام (ص) است. نسخه‌ای از آن در برلین نگهداری می‌شود ( آلوارت، شم 2531)؛ ۳. اشرف الرسائل واظرف المسائل، در بحر رجز که در ۸۹۲ ق سروده شده و شامل ۱۲۵ بیت دربارۀ فرزندان، زنان و اصهار پیامبر (ص) است (همان، شم 8160)؛ ۴. تحریر تنقیح البیان فی تقریر توضیح مسائل خامس الارکان ( الحج)، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیۀ بیت‌المقدس موجود است (مخلص، ۴ / ۴۱۱)؛ ۵. تضرع العبد الذلیل لرّبه المولی الجلیل، تخمیس الوسیلة العظمی. موعظه‌ای است به شعر در بحر بسیط که قسمتی از آن را الغایة القصوی و نهایة الأمد الأقصی نامیده است ( آلوارت، شم 8160(1), 7923(5))؛ ۶. الجلالیة العظمی فی التوحید الأسنی، که در ۸۹۳ق سروده شده است (همان، شم 7923(4))؛ ۷. الجوهرة الوضیة تخمیس القصیدة الشریفة العلویّة، که در ذیعقدۀ ۹۰۰ق سروده شده و در باب مناجات امیرالمؤمنین علی (ع) است. نسخه‌ای از آن در گوتا نگهداری می‌شود (پرچ، 1 / 29)؛ ۸. رسالة الأنجاب فی ذکر الخلافة لأفضل الأصحاب، رساله‌ای است منظوم در حدود ۱۵۰ بیت که در شعبان ۸۹۲ سروده شده است ( آلوارت، شم 9697)؛ ۹. رساله‌ای در شرح حال پدر خود که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیه موجود است (مخلص، همانجا)؛ ۱۰. روضة الرائض فی علم الفرائض، که خود او شرحی نیز بر آن داشته است (سخاوی، ۵ / ۹۷). طلس در مجلة المجمع (۲۰ / ۴۴۴) آن را شرح منظومه‌ای در فرائض به نام التاجیّة فی نظم السراجیّة معرفی کرده است؛ ۱۱. شرب ریاض التعبید، زلال مُزن التوحید، در اصول دین، نسخه‌ای از آن در گوتا (پرچ، همانجا) مضبوط است؛ ۱۲. شفاء الکلیم بمدح النبی الکریم، اثری است منظوم که در ۸۷۲ق سروده شده و نسخه‌ای از آن درکتابخانۀ گوتا (پرچ، شم ۴(۷)) موجود است (مخلص، ۴ / ۴۱۰)؛ ۱۳. کشف الکروب، ذکر اولیاء الله علاّم الغیوب، در ذکر برخی صالحان به نثر و نظم در ۴ صفحه (پرچ، 1 / 30)؛ ۱۴. تنزیه الموحّد، لامیّه‌ای است دربارۀ توحید که نسخه‌ای از آن در خالدیه موجود است (مخلص، ۴ / ۴۱۱)؛ ۱۵. لطائف الحکم، مجموعۀ شعرهای مثل گونه است که نسخه‌ای از آن در برلین نگهداری می‌شود ( آلوارت، شم 8187)؛ ۱۶. مرشد الناسک ( السالک) لأداء المناسک، در ۲۰۰‘۱ بیت و مضبوط در خالدیه (مخلص، ۴ / ۴۱۰) و درگوتا (پرچ، همانجا)؛ ۱۷. مفرج الشدة، تضمینی است از قصیدۀ معروف البردة بوصیری مشتمل بر ۴۴۰ بیت که آن را در محرم ۸۹۷ سروده است ( آلوارت، شم 7822)؛ ۱۸. نونیة فی الوحید، که در خالدیه موجود است (مخلص، همانجا). علاوه بر آثار مذکور قطعاتی پراکنده نیز از شعر و نثر او در کتابخانۀ گوتا (پرچ، شم 4(1-8)) موجود است.
آثـار یافت نشده
۱. الجوهر المنضّد فی علم الخلیل بن احمد؛ ۲. دلائل الانصاف، در فقه و در بیش از ۰۰۰‘۲۵ بیت؛ ۳. فتح (نفح) العبیر من فتح الخبیر فی علم التعبیر، منظومه‌ای است در حدود ۰۰۰‘۴ بیت (سخاوی، ۵ / ۹۷-۹۸؛ قس: تمیمی، همانجا؛ زرکلی، ۴ / ۱۸۰)؛ ۴. المنح المعظّمة فی نظم مسائل المقدمة (حاجی خلیفه، ۲ / ۱۷۹۶)، که مقدمۀ ابولیث نصربن محمدسمرقندی را در آن به نظم درآورده است.
مآخذ
ابن ایاس، محمدبن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق / ۱۹۸۴م؛ ابن طولون، محمد، الثغر البسام (قضاة دمشق)، به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، ۱۹۵۶م؛ تمیمی، تقی‌الدین بن عبدالقادر، التراجم السنیة، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز؛ جامعه، خطی؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق؛ طلس، اسعد، «دورکتب فلسطین و نفائس مخطوطاتها»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۶۴ق / ۱۹۴۵م؛ غزی، محمدبن محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م؛ مخلص، عبدان، نفائس الخزانة الخالدیة فی القدس الشریف، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۴۲ق / ۱۹۲۴م؛ نیز:
Ahlwardt; Pertsch.
محمدهادی مؤذن جامی