ابن عدلان

اِبْنِ عَدْلان، شمس‌الدین ابوعبدالله محمدبن احمدبن عثمان کنانی (صفر 663- ذیقعدۀ 749 / دسامبر 1264- ژانویۀ 1349)، فقیه، شافعی مصری. نسبت «کنانی» به قبیلۀ کنانه حلیف قریش بازمی‌گردد و عامری (ص 616) او را «مقدسی» (منسوب به بیت‌المقدس) می‌شمارد. تاریخ ولادت او در منابع به اختلاف آمده است (نک‍ : ابن شاکر، 636؛ صفدی، 2 / 169؛ یافعی، 4 / 331؛ ابن جزری، 2 / 70؛ اسنوی، 2 / 856) و مقریزی (2(3) / 796) طول عمر او را 86 سال می‌داند که سال 663ق را تأیید می‌کند. ابن شاکر (همانجا) وی را از اعیان مصر و از بزرگان شافعیّه به شمار آورده است.
ابن عدلان از کسانی چون نظام محمدبن خلیلی، غازی حلاوی، عزّابن صیقل حرانی، ابن تَرجَم و دمیاطی استماع کرد و از ابن علاق، ابن خطیب المزّه و محمدبن احمد قَسطلانی و دیگران اجازۀ روایت یافت (ابن حجر، 5 / 63؛ صفدی، 2 / 168؛ یافعی، 4 / 331). وی همچنین قرائات را نزد خلیل بن ابی‌بکر مراغی، نحو را نزد ابن نحّاس و اصول را نزد شهاب‌الدین صنهاجی قرافی و شمس‌الدین اصفهانی و فقه را نزد وجیه بهنسی، ظهیرالدین ترمنتی و ابن‌سکری فراگرفت (صفدی، 168-169؛ ابن قاضی شهبه، طبقات، 3 / 70). یافعی (همانجا) از استادان دیگر وی ابن‌صواف شاطبی در حدیث و شرف‌الدین شافعی فاسی در اصول فقه، یاد می‌کند.
ابن عدلان با مایۀ علمی که در فقه و اصول و نحو و حدیث اندوخته بود، به تدریس در مدارسی چون مدرسۀ صالحیه و ناصریۀ قاهره و نیز در میعاد العلای جامع الازهر پرداخت و مرجع فقه و فتوا در مصر شد (صفدی، 2 / 169؛ یافعی، همانجا)، چنانکه وی و شهاب‌الدین ابن انصاری مدار فتوا در قاهره بودند (ابن قاضی شهبه، همان، 3 / 71). او قبل از 700ق / 1301م مدتی جانشین قاضی‌القضاة تقی‌الدین ابن دقیق العید در قضا بود (ذهبی، 4 / 149). از کسانی که از ابن عدلان علم آموخته‌اند، تقی‌الدین واسطی معروف به ابن‌بغدادی از مقریان مصر و نیز قاضی‌القضاة ناصرالدین انصاری معروف به ابن‌میلق را می‌توان نام برد (ابن قاضی شهبه، التاریخ، 3 / 15، 568-569). ابن قاضی شهبه او را افقه فقهای شافعی زمان خود شمرده است (طبقات، 3 / 71).
دوران زندگی ابن‌عدلان مقارن با سلطنت الناصر محمدبن قلاوون از ممالیک مصر و خلع او از سلطنت به دست جاشنکیر (چاشنی‌گیر) به سبب خردسالی و کشاکشهای سیاسی پس از آن بود که تا 709ق به درازا کشید و با قتل جاشنکیر به دست الناصر پایان یافت. ابن‌عدلان که تا این زمان نیم بیشتر عمر را طی کرده بود، طبعاً در دستگاه سیاسی جاشنکیر مسئولیتهایی را عهده‌دار شده بود؛ چنانکه زمانی نمایندگی امیر موسی‌بن صالح را پذیرفت و همچنین در اوایل 707ق از طرف جاشنکیر به یمن فرستاده شد (صفدی، 2 / 169؛ ابن حجر، 5 / 64) و مهم‌تر از همه آنکه وی از کسانی بود که بر ضدّ سلطان محمدبن قلاوون فتوا صادر کردند (صفدی، همانجا؛ ابن قاضی شهبه، همان، 3 / 71). پیداست که سلطان محتشمی چون الناصر از این موضوع به آسانی در نمی‌گذشت. ازاین رو، صفدی (همانجا) به مبغوض بودن او در دوران سلطنت الناصر اشاره کرده است. درعین حال، الناصر به دلیل مقام فقهی و علمی ابن‌عدلان به آزار او دست نیازید و تنها وی را از درس و حکم محروم ساخت (ابن قاضی شهبه، همانجا). اما پس از دوران الناصر، وی دوباره مصدر امور قرار گرفت، چنانکه به روزگار جانشینی الناصر احمدبن محمد ـ و پس از آن تا آخر عمر ـ قضای سپاه را در منصوره برعهده داشت (صفدی، همانجا؛ یافعی، 4 / 331؛ سبکی، 5 / 214-215). از نکات چمشگیر زندگی علمی و فکری او مخالفت شدیدش با ابن‌تیمیه است. وی به مناسبت «فتوایی» که به خط ابن‌تیمیه دربارۀ مسألۀ استواء بر عرش و مسألۀ خلق قرآن دیده و آن را با عقاید شافعیه و اشعریه مخالف یافته بود، بر ضد او قیام کرد (زریاب خویی، 111). وی سرانجام بر اثر ابتلا به طاعون در مصر درگذشت (ذهبی، 4 / 149).
ابن عدلان شرح مفصلی را بر مختصر المُزَنی شروع کرده بود، اما نتوانست آن را به اتمام برساند (صفدی 2 / 169؛ اسنوی، 2 / 237). از این اثر ناتمام نسخه‌ای به خط مؤلف در دارالکتب مصر موجود است (کحاله، 8 / 288).

مآخذ

 ابن جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351ق / 1932م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1396ق / 1976م؛ ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکربن احمد، التاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، 1977م؛ همو، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1399ق / 1979م؛ اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391ق / 1970م؛ ذهبی، محمدبن احمد، ذیول العبر، به کوشش محمد سعید زغلول، بیروت، 1405ق / 1985م؛ زریاب خویی، عباس، بزم‌آورد، تهران، 1368ش؛ سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، قاهره، 1324ق؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381ق / 1961م؛ عامری، یحیی بن ابی‌بکر، غربال الزمان، دمشق، 1405ق؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق / 1957م؛ مقریزی، احمدبن علی، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، 1958م؛ یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآةالجنان، حیدرآباد دکن، 1339ق.

محمدمهدی مؤذن‌جامی