ثلایی

ثُلایی، نجم‎الدین یوسف‌بن احمدبن عثمان (د جمادی ‎الآخر 832/ مارس 1429)، فقیه و مفسر زیدی یمنی. نیاکان وی در صَرْم از ناحیۀ خُبّان و اعمال حصن یریم، در جنوب صنعا اقامت داشتند (شوکانی، البدر...، 2/ 350؛ حجری، 2/ 779؛ فضیل، 4/ 288)؛ اما او خود با رایزنی و اشارت پیشوای زیدی، ناصر صلاح‎الدین به ثلا (در شمال غرب صنعا) کوچید و در هجرة‎العین سکنا گزید، از این رو به ثلایی شهرت یافت (شوکانی، همانجا؛ عمری، 190؛ هاشمـی، 1/ 15). ظاهراً وی در «مصنعـة بنـی قیس»‌ ــ یکی از معتبرترین مراکز آموزشی بنی‌قیس ــ بـه فراگیری علوم رایج پرداخت (حجری، 1/ 167) و سپس نزد دانشمندانی چون یحیی بن حمزه (صاحب الانتصار)، حسن بن محمد نحوی (صاحب التذکرة)، علی‎ بن ابراهیم بن عطیه، احمد بن محمد سلفی، احمدبن علی بن مرغم و احمد بن سلیمان اوزری دانش آموخت (صنعانی، 1/ 305؛ ذهبی، 2/ 468؛ وجیه، 1172؛ هاشمی، 1/ 17-18). 
ثلایی به سبب توانایی در دانش فقه به «فقیه یوسف» اشتهار یافت (نک‍ : واسعی، 29؛ قاسم، 117؛ هاشمی، 1/ 9) و آوازۀ او چنان بالا گرفت که طالبان علم از دور و نزدیک برای حضور در محضر درس وی به جامع ثلا می‎شتافتند (صنعانی، ذهبی، همانجاها). در این میان، مفاخرۀ شاگردان وی به «اعلم بودن ‌استاد» خویش با شاگردان احمد بن‌ یحیى مرتضى (د 840 ق)، یکی از پیشوایان زیدی بر این رونق می‎افزود (شوکانی، صنعانی، همانجاها). احمد بن یحیى که از 801 تا 816 ق در ثلا اقامت داشت، در کنار ثلایی در جامع ثلا، تدریس می‎کرد و البحر الزخار، مشهورترین کتاب فقه زیدی را در همان دوره به رشتۀ تحریر درآورد (فضیل، 19-20). در اعتبار علمی ثلایی همین بس که در جامع ثلا، در کنار وی‎ می‎نشست و به شبهات و استفتائات پاسخ می‎گفت (قاسم، همانجا). به هر روی شک نیست که جایگاه احمد بن یحیى مرتضى در تاریخ فقه زیدی از مرتبتی رفیع برخوردار است، اما این دست اشارات منابع به مفاخرات شاگردان ایشان، می‌تواند به عنوان معیاری بیانگر جایگاه فقهی ثلایی در زمان خود باشد. 
نتیجۀ استقبال از حوزۀ درس ثلایی، تربیت شاگردان بسیاری بود که از میان ایشان به بزرگانی چون یحیی بن احمد بن مظفر، صاحب البیان و یکی از راویان آثار ثلایی (وجیه، 1092-1093)، ابوالعطایا عبدالله بن یحیى حسینی، سلیمان بن محمد بن مطهر، احمد بن حسین بارقی و مطهر بن محمد بن سلیمان می‌توان اشاره کرد (صنعانی، همانجا؛ هاشمی، 1/ 18). شهرت فراگیر ثلایی در حوزه‎های مختلف علوم به ویژه فقه، علوم قرآنی و تفسیر، هرگز وسوسۀ تصدی مناصب رسمی را در دل او نیفکند و از حلقۀ درس و بحث و تألیف دور نکرد. تبعیت محض از امام ناصر صلاح‎الدین که ارادت بسیاری به وی داشت و به دنبال آن بیعت با امام هادی علی بن مؤید (د 836 ق)، پس از خروج امام مهدی احمد بن یحیى مرتضى، گزارشهایی است که در منابع بدان اشاره شده است (مؤیدی، 1/ 317؛ قاسم، همانجا؛ حبشی، 197).
فقیه یوسف ثلایی در هجرة‎العین ثلا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد (صنعانی، همانجا؛ اکوع، 1/ 166؛ هاشمی، 1/ 20).
پیش از پرداختن به جایگاه علمی او از منظر تألیفات باید به مبحث پراهمیت وجود نام وی در اسانید زیدی اشاره کرد. زنجیـرۀ روایـی «ابوالعطایـا ـ فقیه یوسف (ثلایـی) ـ فقیه حسن (بن محمد) نحوی» در قالب زنجیره‎ای آشنا در انبوهی از سلسله‎های روایی به چشم می‎خورد که بخشی از آن را شوکانی در «اتحاف الاکابر» آورده است (ص 13، 18، 22، 23، جم‍ ‎). بر همین پایه به نظر می‎رسد حسن نحوی بر ثلایی تأثیر معنوی و علمی فراوانی داشته است. در واقع ثلایی را نه تنها باید راوی و انتشاردهندۀ دانش روایی استاد، بلکه مروج آثار او نیز به شمار آورد؛ چه، ثلایی راوی اصلی‌کتاب التذکرۀ حسن نیز هست (نک‍ : همان، 23)؛ حتى برخی به مشارکت او در تألیف و تدوین این اثر هم اشاره کرده‎اند (حسینی، 1/ 280). ثلایی همچنین شرحی بر این اثر با عنوان الریاض الزاهرة و الجواهر الناظرة تألیف نمود (همانجا). الریاض که در رمضان 796 یعنی 5 سال پس از مرگ صاحب التذکرة (نک‍ : هاشمی، 1/ 17) به رشتۀ تحریر درآمده، دارای نسخه‎های خطی در برخی از کتابخانه‎های جهان از جمله کتابخانۀ خدیویه و موزۀ بریتانیا ست (نک‍ : عمری، 190؛ وجیه، 1173؛ خدیویه، 6/ 123؛ ریو، شم‍ 356). نکتۀ قابل توجه دربارۀ روایت ثلایی از کتاب التذکرۀ حسن آن است که آخرین حلقه از زنجیرۀ همیشگی یاد شده در بالا این بار نه ابوالعطایا، که شاگرد دیگر او یحیی بن احمد بن مظفر است که خود نیز شرحی بر التذکرة با عنوان الکواکب المنیرة دارد (عمری، 221). 
در یادکردی از آثار ثلایی کتاب تفسیری الثمرات بیشترین اسباب اشتهار او را فراهم آورد. تفسیر الثمرات الیانعة و الاحکام الواضحة القاطعة یکی از مهم‌ترین تألیفات زیدیه در تفسیر آیات الاحکام به شمار می‎آید.
بررسی و شناخت آیات الاحکام و نتایج حاصل از آن که همان احکام شرعیه است، فقیهان مذاهب گوناگون را بر آن داشت که آثاری در این زمینه به رشتۀ تحریر درآورند (نیز نک‍ : ه‍ د، احکام القرآن). ثلایی نیز که همۀ عمر خویش را در حوزۀ درس و بحث گذرانده بود و بی‎شک در حوزه‎های علمی آن زمان به عنوان فقیهی صاحب مکتب مطرح بود، به گردآوری اثری جامع در باب آیات الاحکام همت گماشت. وی پس از مطالعۀ آثار گوناگون فقهی و تفسیری، کتاب الروضة و الغدیر، تألیف محمد بن هادی (720ق) را که به گفتۀ مؤلفِ آن پیش از آن کتابی به این شیوه نوشته نشده بود را مورد بررسی قرار داد، اما آن را کامل‌نیافت (نک‍ : ثلایی،1/ 32). وی شمار آیات الاحکام مندرج در الروضة را 194 آیه یافت (1/ 32-33). از این رو خود، به بررسی آیات قرآن پرداخت و در این میان، با ژرف‎نگری تمام، حتى آیات غیر صریح در احکام شرعی را نیز بر تفسیر خود افزود (مثلاً نک‍ : 1/ 121-122). 
وی در مقدمه‎ای مفصل، ابتدا قواعد اصولی در باب معانی الفاظ و سپس کیفیت دلالت الفاظ بر معانی را تشریح کرد (1/ 34 بب‍ ‎) و روش خود را برای سهولت دستیابی به احکام، ترتیب سور و آیات قرآنی قرار داد، نه ابواب فقهی (1/ 91). ثلایی تفسیر را با ذکر آیه و سپس سبب نزول آن آغاز می‎کند (نک‍ : 1/ 202) و به‌نتایج حاصل از آیه‌ (یا احکام‌‌شرعیه) می‎پردازد (1/ 204؛ دربارۀ سبب ‌نام‌گذاری این ‌تفسیر به الثمرات، نک‍ : هاشمی، 1/ 21). وی در این تفسیر، قرائات گوناگون و وجوه اختلاف آن و نیز احکامی که به سبب اختلاف قرائات از آن استنباط می‎شود و حتى قرائات نادر و خبر واحد را ذکر می‎کند (1/ 209-210؛ قس: ذهبی، 2/ 469). در بیان احکام، اقوال متقدمان و متأخران از صحابه و تابعین و نیز آراء مذاهب مختلف با ذکر احکام و ادلۀ هر یک و پس از آن، آراء علمای زیدیه را به تفصیل شرح می‎دهد (1/ 236-238، قس: مؤیدی، 1/ 317). مهم‌ترین منبعی که در این باب مورد اعتماد و استناد او ست، همانا الکشاف زمخشری است (نک‍ : 1/ 96، جم‍ ؛ ذهبی، همانجا). وی در تفسیر خود از منابع بسیاری بهره برده (هاشمی، همانجا)، و با روشی کاملاً علمی، آراء موافق و مخالف را در کنار یکدیگر قرار داده است؛ همین روش، تفسیر او را به تفسیری تطبیقی بدل کرده است (ذهبی، 2/ 473). چنان‌که یکی از دلایل چاپ الثمرات، روش علمی مؤلف و پرهیز از هرگونه تعصب و جانب‌داری بیان شده است (نک‍ : عتبات، 9-10). به همین سبب برخی از دانشمندانِ متعصبِ زیدی، ثلایی را به تسنن متهم کرده‎اند (عزان، 7). 
الثمرات در 1423ق/ 2002م، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی در 5 جلد انتشار یافت. در سدۀ 12ق، عبدالله بن محیی‎الدین عراسی، احادیث نبوی الثمرات را استخراج کرد و آن را الفتوحات الالٰهیة، تخریج ما فی الثمرات من ‌احادیث النبویة نام‌ نهاد (صنعانی،1/ 305؛ آلوارت،‍ شم‍ 4891 ؛ گریفینی، 92؛ GAL, S, II/ 251).
افزون بر الثمرات، دوتک‌نگار فقهی برهان التحقیق و صناعة التدقیق فی المساحة و الضرب (زرکلی، 8/ 215) و رساله‎ای کوتاه در سبق و رمایه را باید در شمار تألیفات شخص او به شمار آورد (نک‍ : عمری، 186). به جز این، ثلایی را می‎توان مؤلفی پنداشت که با تلاش خود در قالب شرح، تعلیقه و اختصار، نگاهی مجدد به آثار مشایخ متقدم زیدی داشته است، چنان که الجواهر و الغرر و همچنین الزهور المشرفة و النفحات العقبة را به ترتیب در شرح درر الفرائض (نک‍ : زرکلی، همانجا) و اللمع امیر علی بن حسین نگاشت (وجیه، 1/ 501-502، 2/ 612-613؛ صنعا، 3/ 1064-1066؛ آلوارت، شم‍ 4887). تعلیقه بر الزیادات مؤیدبالله‎ (نک‍ : صنعا، 2/ 987؛ نیز شوکانی، «اتحاف»، 40) و اختصار کتاب الانتصار یحیی بن حمزه با عنوان الاستبصار نمونه‎هایی از این دست است (وجیه، 1172).

مآخذ

اکوع، اسماعیل، مقدمه بر مجموع بلدان الیمن (نک‍ : هم‍ ، حجری یمانی)؛ ثلایی، یوسف، الثمرات الیانعة، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، 1423ق/ 2002م؛ حبشـی، عبدالله محمـد، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیه؛ حجری یمانی، محمد، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، به کوشش اسماعیل اکوع، صنعا، 1416ق/ 1996م؛ حسینی، احمد، مؤلفات الزیدیة، قم، 1413ق؛ خدیویه، فهرست؛ ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، دارالکتب الحدیثه، 1396ق/ 1976م؛ زرکلی، اعلام؛ شرف‎الدین، احمدحسین، تاریخ الیمن الثقافی، مطبعة الکیلانی الصغیر، 1387ق/ 1967م؛ شوکانی، محمد، «اتحاف الاکابر»، رسائل خمسة اسانید، حیدرآباددکن، 1328ق/ 1910م؛ همو، البدر الطالع، بیروت، دارالمعرفه؛ صنعا، خطی؛ صنعانی، محمد، ائمة الیمن، دارالنشر الناصریه، 1372ق/ 1952م؛ عتبات، احمدعبدالله، مقدمه بر الثمرات (نک‍ : هم‍ ، ثلایی)؛ عزان، محمد یحیـى سالم، «گفت و گو»، مأرب بـرس (نک‍ : مل‍ ‌)؛ عمری، حسین عبدالله، مصادر التراث الیمنی فی‎المتحف البریطانی، دمشق، 1400ق/ 1980م؛ فضیل شرف‎الدین، علی، مقدمه بر البحر الزخار احمد بن یحیى مرتضى، بیروت، 1394ق/ 1975م؛ قاسم، المنصور بالله، الارشاد الى سبیل الرشاد، به کوشش محمد یحیى سالم عزان، صنعا، 1417ق/ 1996م؛ «الکتب الزیدیة بین الحصر و الحظر»، البلاغ (نک‍ : مل‍ ‌)؛ مؤیدی، مجدالدین، لوامع الانوار، صعده، 1414ق/ 1993م؛ واسعی، عبدالواسع، الدر الفرید، قاهره، 1357ق؛ وجیه، عبدالسلام، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان، 1420ق/ 1999م؛ هاشمی، محمدقاسم و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة (نک‍ : هم‍ ‍، ثلایی)؛ نیز: 

Ahlwardt ; Al - Balagh, www. al - balagh. net / issues / 665 / 5. pdf. GAL, S; Grifini, E., «Lista dei mss. arabi n . f. della Bibl. Ambr., di Milano», Rivista Studi Orientali, Rome, 1911-1912, vol IV; Marebpress, www. marebpress. net / articles. php? Print = 1501; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894.
ایران ناز کاشیان