ثمانینی

ثَمانینی، عمر بن‌ ثابت، ادیب و نحوشناس‌ نابینای سدۀ 5 ق/ 11م. کنیۀ او ابوالقاسم و لقب وی ثمانینی، برخاسته از نام زادگاهش، شهرک ثمانین در جزیرۀ ابن‎عمر (شمال عراق) است که بنا بر برخی روایات کهن، پس از طوفان نوح بنا شد و چون 80 تنی که از طوفان جان بدر بردند و این شهر را ساختند، ثمانین خوانده شده است (یاقوت، بلدان، 1/ 934، ادبا، 15/ 58؛ صفدی، نکت...، 220، الوافی...، 22/ 444؛ ابن‎کثیر، 11/ 66). 
ثمانینی شاگرد زبان‎شناس مشهور عرب ابن‎جنّی (ه‍ م) بوده، و برخی آثار او را شرح و تفسیر کرده است (نک‍ : آثار). وی در زمان حکومت القائم بامرالله (422-450ق) درگذشته است و منابع، تاریخ دقیق وفاتش را به اختلاف، سالهای 442، 445 و 482ق ذکر کرده‎اند (یاقوت، همانجاها؛ ابن‎جوزی، 8/ 146؛ سمعانی، 1/ 515؛ ذهبی، العبر، 2/ 281، سیر...، 17/ 613؛ غزی، 2/ 59؛ یافعی، 3/ 61؛ فیروزآبادی، 171؛ کحاله، 7/ 297). 
مجلس درس ثمانینی و ابوالقاسم ابن بَرهان (ه‍ م) که با یکدیگر در مسائل علمی اختلاف داشتند، در محلۀ کرخ بغداد تشکیل می‎شد. به گزارش منابع، خواص نزد ابن‎برهان، و عوام نزد ثمانینی درس می‎آموختند (نک‍ : ابن‎انباری، 240؛ ابن‎خلکان، 3/ 443؛ صفدی، همان، 22/ 443-444؛ سیوطی، 360؛ ابن‎عماد، 3/ 269). 
از شاگردان او می‎توان به یحیی بن طباطبا، اسماعیل بن مُؤمَّل اسکافی، محمدبن عقیل دَسکری و سلمان بن ابی‎طالب نهروانی (د 493ق) اشاره کرد (صفدی، نکت، همانجا، الوافی، 22/ 444؛ ابن‎خلکان، 3/ 443؛ سیوطی، ابن‎عماد، همانجاها). 

 آثـار

1. شرح التصریف الملوکی اثر ابن‎جنی. نسخۀ خطی این‌اثر درکتابخانه‎های حسین‌چلبی (134‘1) و راغب (شم‍ 2/ 1391) نگهداری می‎شود (نک‍ : ششن، 1/ 401؛ GAS, IX/ 187). 2. شرح اللمع اثر ابن‎جنی. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانه‎های احمد طلعت (شم‍ 575، نحو)، دارالکتب (شم‍ 570‘1، نحو) در قاهره، و نجیب‎پاشا (شم‍ 516) در ترکیه موجود است (سید، 225؛ GAS, IX/ 186 ؛ ششن، 1/ 402؛ نیز نک‍ : GAL, S, I/ 192). 3. الفوائد و القواعد. نسخۀ خطی این اثر درکتابخانۀ نور عثمانیه (شم‍ 617‘4) موجود است ( نور عثمانیه...، 265؛ نیز نک‍ : رشر، 196). 4. المقید (یا المفید) فی‎النحو (نک‍ : کحاله، همانجا؛ GAS, IX/ 187).

مآخذ

ابن ‎انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959م؛ ابن‎ جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1359ق؛ ابن ‎خلکان، وفیات؛ ابن‎ عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابن ‎کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ همو، العبر، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ سید، فؤاد، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1376ق/ 1957م، شم‍ 3 (2)؛ سیوطی، بغیة الوعاة، قاهره، 1326ق؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات‎ العربیة، بیروت، 1975م؛ صفدی، خلیل، نکت الهمیان، به کوشش احمد زکی، قاهره، 1420ق/ 2000م؛ همو، الوافی بالوفیات، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، 1404ق/ 1983م؛ غزی، محمد، دیوان الاسلام، به کوشش سیدکسروی حسن، بیروت، 1411ق/ 1990م؛ فیروزآبادی، محمد، البلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، 1392ق/ 1972م؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957م؛ نور عثمانیه کتبخانه سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، استانبول، 1303ق؛ یافعی، عبدالله، مرآة ‎الجنان، بیروت، 1390ق/ 1970م؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ نیز: 

GAL,S; GAS; Rescher, O., «Mitteilungen aus Stambuler Bibliotheken», ZDMG, 1910, vol, LXIV.
بابک فرزانه