ثقفی، خلیل خان

ثَقَفی، خلیل‌خان (شعبان 1279ق - 7 فروردین 1323ش/ فوریۀ 1863- 27 مارس 1944م)، ملقب به اعلم‌الدوله، از پزشکان مشهور دورۀ ناصری و مظفری و نخستین کسی که با تحصیل در ایران، لقب دکتر گرفت. او فرزند حاج میرزا عبدالباقی اعتضادالاطباء از پزشکان و دانشمندان نامی عصر قاجار بود (اعتمادالسلطنه، 223). وی در تهران متولد شد (ثقفی اعزاز، مقدمه بر...، 3). به گفتۀ خودش نسبت خاندان ایشان به مختار ثففی می‌رسد (ص 2)، اما قزوینی این نسبت را ساختگی دانسته است (8/ 230).
ثقفی پس از فراگیری مقدمات فارسی و عربی، علوم ریاضی، طبیعی، هیئت و نجوم را در محضر میرزا محمد علی‌خان مهندس شیرازی، و طب قدیم و حکمت الٰهی را نزد پدر و آقا محمدرضا قمشه‌ای آموخت (ثقفی اعزاز، همانجا). وی در 1293ق وارد دارالفنون شد و در امتحانات سال 1297ق به دریافت نشان علمی مفتخر گردید (همانجا). ثقفی در 1304ق پزشک رسمی وزارت امور خارجه شد و یک سال بعد از مدرسۀ دارالفنون فارغ‌التحصیل گردید و در دربار ناصرالدین شاه شروع به کار کرد و در 1306ق معلم طب مدرسۀ نظام ناصری شد (همان، 4؛ نجم‌آبادی، «امیرکبیر...»، 231). ثقفی پیش از رسیدن به سمت استادی طب، مدتی سمت خلیفگی (دستیاری) دکتر آلبو (از پزشکان پروسی دارالفنون) و نیز مترجمی بروسکی (از معلمان زبان فرانسه و جغرافی دارالفنون) را بر عهده داشت (هاشمیان، 185، 194؛ محبوبی، 1/ 278، 289). او تا 1309ق معلم طب دارالفنون بود (بامداد، 1/ 488) و در 1312ق برای تکمیل تحصیلات به توصیۀ دکتر تولوزان (طولوزان) همراه نریمان خان (قوام‌السلطنه) وزیر مختار ایران در اتریش، به اروپا رفت (ثقفی اعزاز، نجم‌آبادی، همانجاها) و در 1315ق موفق به کسب نشان علمی و شوالیه از دولت فرانسه شد. او یک سال بعد به نمایندگی مجلس شورای صحی بین‌المللی پاریس برگزیده شد.
ثقفی در همان سال به ایران بازگشت و به جای ابراهیم‌خان حکیم‌الممالک، پزشک مخصوص مظفرالدین شاه شد و در اغلب سفرها در ایران و اروپا همراه او بود. وی تنها در دومین سفر شاه به انگلستان و فرانسه برای حفاظت از اندرونی در ایران ماند و از بروز وبا جلوگیری کرد؛ در همان زمان کتاب پسر کنت دو مونت کریستو را هم ترجمه کرد (ثقفی اعزاز، همانجا). در 1322ق از سوی مظفرالدین‌ شاه ملقب به اعلم‌الدوله شد (همانجا، نیز «مرحوم...»، 25).
برخی او را از مشوقان مظفرالدین‌شاه در امضای فرمان مشروطیت برشمرده‌اند (همو، مقدمه بر، 4-5، «مرحوم»، همانجا؛ مرسلوند، 1/ 215)، اما برخی دیگر این موضوع را تنها گزافه‌گویی از سوی خاندان او برشمرده‌اند (نک‍ : ناطق، 277)، پس از مرگ مظفرالدین‌شاه، محمدعلی شاه در نخستین اقدام برای انحلال مجلس سعی کرد تا مدارکی مبنی بر اختلال مشاعر مظفرالدین‌شاه هنگام صدور فرمان مشروطیت تهیه کند و به امضای سایر پزشکان برساند؛ این امر با مخالفت شدید ثقفی رو‌به‌رو شد، از این‌رو در 1325ق به دنبال تهدید و توقیف و ضبط املاکش مجبور به ترک تهران گردید و همراه خانواده به فرانسه رفت (ثقفی اعزاز، همان، 26؛ سفری، 242-245).
او نزدیک 3 سال در پاریس ماند و با شماری از آزادی‌خواهان انجمنی به نام «ایران جوان» برای مبارزه با حکومت استبداد صغیر تشکیل داد و با همکاری برادرش، دکتر جلیل‌خان مقالاتی در روزنامه‌های فرانسه منتشر ساخت (ثقفی اعزاز، مقدمه بر، 5، «مرحوم»، 28). پس از سقوط محمدعلی شاه به درخواست نایب‌السلطنه، عضدالملک، به تهران بازگشت و از 1289 تا 1292ش به عنوان نخستین رئیس شهرداری قانونی تهران عهده‌دار این سمت گردید (همو، «نخستین...»، 22؛ موسوی عبادی، 59-60). پس از آن سرکنسول ایران در سویس شد و شماری از خان‌زادگان بختیاری و جوانان ایرانی دیگر را برای تحصیل با خود بدانجا برد (همو، مقدمه بر، همانجا، «مرحوم»، 34؛ دولت‌آبادی، 3/ 162؛ مرسلوند، 1/ 217).
ثقفی پس از بازگشت به تهران به مدت 7 سال از کارهای دولتی کناره گرفت و در مطب شخصی به طبابت مشغول شد تا اینکه در 1337ق افزون بر ریاست مجلس حفظ الصحۀ دولتی و مجلس حفظ الصحۀ بلدی، به ریاست کل امور معارف و تعلیمات وزارت معارف و اوقاف منصوب شد (ثقفی اعزاز، مقدمه بر، همانجا).
وی پس از کودتای 1299ش در زمامداری مستوفی‌الممالک، عهده‌‌دار معاونت وزارت فرهنگ شد و همواره در جلسات صحی شهرداری شرکت می‌کرد (همانجا)؛ سپس از کارهای دولتی کناره‌گیری کرد و در سالهای پایانی عمر خویش، ریاست انجمنی به نام «انجمن معرفة الروح تجربتی ایران» را برعهده گرفت (مرسلوند، همانجا). سرانجام او در تهران درگذشت و در گورستان امامزاده عبدالله (شهر ری) به خاک سپرده شد ( اطلاعات، 22؛ مرسلوند، 1/ 217، 223).

آثـار

الف ـ تألیفی

1. هزار و یک حکایت؛ 2. هفتاد و یک مقالۀ معرفة الروح؛ 3. صد و پنجاه مقالۀ یادگار عصر جدید؛ 4. رساله در پاتولوژی (نجم‌آبادی، فهرست...، 403)؛ 5. تربیت‌نامه (همان، 230؛ منزوی، 5/ 3360)؛ 6. کتاب تشریح (همو، 5/ 3373)؛ 7. لغت طبی (همو، 5/ 3668)؛ 8. حکمت طبیعی (رساله در علم شیمی) (همو، 5/ 3833؛ نجم‌آبادی، همان، 319)؛ 9. رساله در فیزیک (همان، 404)؛ 10. سفرنامۀ سوم مظفرالدین شاه قاجار (آتابای، 545).

ب ـ ترجمه

1. تراپوتیک (حفظ الصحه)، اثر دکتر آلبو (منزوی، 5/ 3365؛ نجم‌آبادی، همان، 225)؛ 2. رساله در جراحی، اثر دکتر آلبو (منزوی، 5/ 3398؛ نجم‌آبادی، همان، 275)؛ 3. طب جدید، ترجمۀ درسهای کلینیک دکتر آلبو (منزوی، 5/ 3541)؛ 4. معالجه با آب، کتابی در باب خواص آب برای درمان بیماری و نیز روش دور نگاه داشتن آب از آلودگی، از کشیشی فرنگی (منزوی، 5/ 3709)؛ 5. زراعت و فلاحت، ترجمه‌ای از روزنامۀ فیگارو فرانسه به خواهش دوبالو وزیر مختار فرانسه در 1309ق (همو، 5/ 3857؛ برای فهرست آثار او، نک‍ : مشار، 3/ 26-27).

 مآخذ

آتابای، بدری، فهرست تاریخ، سفرنامه، سیاحت‌نامه، روزنامه و جغرافیای خطی کتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1356ش؛ اطلاعات، تهران، 8 فروردین 1323؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، تهران، 1306ق؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357ش؛ ثقفی، خلیل، صد و پنجاه مقالۀ یادگار عصر جدید، تهران، 1314ش؛ ثقفی اعزاز، حسین، «مرحوم دکتر خلیل‌خان اعلم‌الدوله و مشروطیت ایران»، یادگار، تهران، 1327ش، س 4، شم‍ 7؛ همو، مقدمه بر هزار و یک حکایت خلیل ثقفی، تهران، 1343ش؛ همو، «نخستین بلدیۀ قانونی در بدو مشروطه»، خواندنیها، تهران، 1349ش، س 30، شم‍‌83؛ دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، 1362ش؛ سفری، محمدعلی، مشروطه‌سازان، تهران، 1370ش؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛ محبوبی ‌اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، 1354ش؛ مرسلوند، حسن، زندگی‌نامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1369ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1341ش؛ منزوی، احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1379ش؛ موسوی‌ عبادی، علی‌اصغر، شهرداران تهران از عصر ناصری تا دولت خاتمی، قم، 1380ش؛ ناطق، هما، کارنامۀ فرهنگی فرنگی در ایران (1837-1921م)، تهران، 1380ش؛ نجم‌‌آبادی، محمود، امیرکبیر و دارالفنون، به کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران، 1354ش؛ همو، فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی، تهران، 1342ش؛ هاشمیان، احمد، تحولات فرهنگی ایران در دورۀ قاجاریه و مدرسۀ دارالفنون، تهران، 1379ش.

فریبا پات