ثانی‌خان

ثانیْ‌‌خان، علی‌اکبر هروی، معروف به ثانی‌خان، از شاعران پارسی‌گوی هند در سدۀ 11ق/ 17م. وی از امیران دورۀ سلطنت همایون‌شاه (سل‍ 937-963ق/ 1531-1556م) و جلال‌الدین اکبرشاه (سل‍‍ 963-1014ق/ 1556/ 1605م) بود (اوحدی، 1/ 246؛ واله، 1/ 463؛ سلیم اختر، 309)، چنان که از نسبتش پیدا ست، موطن او هرات بود و نسبش به طایفۀ ارلات (ارزال) می‌رسید (شاهنوازخان، 1/ 505-506؛ رام، 121) و از خویشان‌خان اعظم به شمار می‌آمد (قاطعی، 112). 
ثانی‌خان مردی دانشمند و کارآمد بود و به لطف طبع اشتهار داشت (نفیسی، 1/ 543؛ سلیم‌اختر، 310). وی تا هنگامی که به خدمت هندال درآمد، قلندروار می‌زیست (رام، سلیم‌اختر، همانجاها). پس از درگذشت میرزا هندال، به دربار همایون‌شاه راه یافت و در اوایل سلطنت اکبرشاه به منصب پانصـدی ــ که یکی از مناصب سپاهیگـری در هنـد آن دوره بـود ــ نایل شد (همانجاها). او بعدها با شرکت در نبردهایی برضد علیقلی‌خان، تدریجاً به منصب بالاتر و امارت رسید (عظیم‌آبادی، 309؛ شاهنوازخان، 1/ 506؛ رام، سلیم‌ اختر، همانجاها).
ثانی‌خان به تأثیر سیاست دینی اکبرشاه و به علت تشابه اسمی با وی، چند رسالۀ ملحدانه (به تعبیر محققان) در تأیید عقاید شاه تألیف نمود (بدائونی، 3/ 207؛ نفیسی، همانجا؛ هاشم‌پور سبحانی، 336)؛ او برپایۀ «علم نقط»، خود و اکبرشاه را موعود منتظری می‌دانست که در سنۀ 990ق می‌بایست ظهور کند (نفیسی، بدائونی، همانجاها). ظاهراً ثانی‌خان در اواخر عمر از شاعری دست کشیده است (بدائونی، همانجا؛ هاشم‌پور سبحانی، 337).
آثـار: در برخی از منابع، سرودن منظومه‌ای با عنوان کافیه را به وی نسبت داده‌اند (احمد، 2/ 447؛ رام، همانجا؛ هاشم‌پور سبحانی، 336-337؛ نفیسی، 1/ 544؛ شاهنوازخان، همانجا). همچنین دیوانی شامل غزلیات نیز از وی باقی مانده است (آقابزرگ، 1/ 183-184؛ نفیسی، همانجا).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ احمد، نظام‌الدین، طبقات اکبری، کلکته، 1935م؛ اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین، میکروفیلم موجود در کتابخانۀ مرکز، شم‍ 5324؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به کوشش مولوی احمدعلی، کلکته، 1829م؛ رام، کنیول، تذکرة الامراء، به کوشش سیدمعین الحق و انصار زاهدخان، کراچی، 1986م؛ سلیم‌اختر، محمد، تعلیقات بر مجمع الشعرا... (نک‍ : هم‍ ، قاطعی‌هـروی) ؛ شاهنوازخـان، مآثر الامرا، به کـوشش عبدالرحیم، کلکتـه، 1888م؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981م؛ قاطعی‌هروی، مجمع الشعرای جهانگیر شاهی، به کوشش محمدسلیم اختر، کراچی، 1979م؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ واله داغستانی، علینقی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384ش؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق، نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران، 1377ش.

پریسا سنجابی