ثابت بن محمد جرجانی

ثابِتِ بْنِ مُحَمَّدِ جُرْجانی، ابوالفتوح (350- مق‍ 431ق/ 961-1040م)، نحوی و ادیب. منابع آگاهی چندانی از زندگی او به دست نداده‌اند. براساس نسبت جرجانی او می‌توان گفت خود وی یا نیاکانش در گرگان زندگی می‌کرده‌اند. ابن خطیب او را استرابادی نیز خوانده است (1/ 454) و پاره‌ای از منابع نسبت عَدَوی بدو داده‌اند (مثلاً نک‍ : ضبی، 236؛ قفطی، 1/ 298؛ ابن بشکوال، 1/ 123). 
گزارش ابن خطیب نشان می‌دهد وی در 378ق/ 988م یعنی پیش از آنکه به اندلس برود، در بغداد بوده، و علم می‌آموخته است (1/ 455). ثابت در 406ق/ 1015م تقریباً هم‌زمان با پایان خلافت امویان در اندلس و آغاز حکومت ملوک‌الطوایف، وارد این سرزمین شد و در غرناطه سکنا گزید (عنان، 127). نخستین امیری که وی در اندلس ملاقات کرد و مورد توجه او نیز واقع شد، مجاهد بن یوسف عامری، ابوالجیش الموفق (حک‍ 408-432ق) است. ثابت در حملۀ مجاهد عامری به جزیرۀ ساردنی همراه او بود (حمیدی، 184؛ ابن بسام، 4(1)/ 97؛ یاقوت، 4/ 147؛ نیز نک‍ : شکیب ارسلان، 3/ 299). 
وی در غرناطه به سپاهیان بربر پیوست. در آنجا یِدیربن حَبّاسه، پسر عموی بادیس بن حَبّوس المظفر الناصر (حک‍ 430-466ق)، امیر وقت غرناطه را با این پیشگویی که 30 سال پادشاه غرناطه خواهد شد، به تصاحب امارت تشویق، و به همراه او بر ضد بادیس توطئه کرد. پس از آگاهی بادیس از این توطئه، ثابت ناگزیر به سوی اشبیلیه گریخت و در این میان بادیس فرمان دستگیری خانوادۀ او را صادر کرد. ثابت با شنیدن این خبر و به امید عفو نزد او رفت و از وی بخشش خواست، اما سودی نبخشید و سرانجام در مجلسی در غرناطه به قتل رسید (ابن بشکوال، همانجا؛ سیوطی، 1/ 482؛ ابن خطیب، 1/ 455-458؛ عنان، همانجا). 
گفته‌اند که ثابت در حفظ واژه‌های بیابانی نایاب (= غریب) و شعر جاهلی و اسلامی توانا بود و با دانشهایی چون فلسفه، منطق و نجوم آشنایی داشت؛ افزون بر این او را مردی سوارکار و جنگاور وصف کرده‌اند (قفطی، همانجا؛ ابن خطیب، 1/ 454-455؛ ابن بسام، 4(1)/ 96؛ عنان، همانجا). وی روایتگر ادبیات و لغت بوده، و در بغداد از کسانی چون ابواحمد عبدالسلام بصری و ابن‌جنّی (ه‍ م) و علی بن عیسى رَبَعی روایت کرده است (صفدی، 10/ 469؛ یاقوت، همانجا؛ قس: قفطی، همانجا)؛ برخی نیز در غرناطه حماسۀ ابوتمام را نزد او خوانده‌اند (ابن بشکوال، همانجا؛ ابن خطیب، 1/ 455). تنها اثر یاد شده از ثابت شرح الجمل زجاجی (د 337ق) است که در اندلس آن را بر طالبان علم املا کرده است. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانۀ اسکوریال (شم‍ 289) نگهداری می‌شود (حمیدی، 184؛ حاجی خلیفه، 1/ 604؛ ESC2, I/ 177؛ پرچ، IV/ 215). 

مآخذ

ابن بسام شنترینی، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، قاهره، 1364ق/ 1945م؛ ابن بشکوال، خلف، الصلة، قاهره، 1966م؛ ابن خطیب، محمد، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1393ق/ 1973م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حمیدی، محمد، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، قاهره، 1966م؛ سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1399ق/ 1979م؛ شکیب ارسلان، الحلل السندسیة، بیروت، 1358ق/ 1939م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ ضبی، احمد، بغیة الملتمس، به کوشش ف. کودرا، مادرید، 1884م؛ عنان، محمد عبدالله، دول الطوائف، قاهره، 1408ق/ 1988م؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره/ بیروت، 1406ق/ 1986م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

ESC2; Pertsch. 
بابک فرزانه