ابن طولون، جامع

اِبْنِ طولون، جامع، سومین مسجد ساختۀ مسلمانان در مصر و یکی از بزرگ‌ترین مساجد کهن جهان اسلام که به فرمان احمد بن طولون در ناحیۀ القطایع در حومۀ فسطاط بر روی جبل یَشکُر برپا گردید. کِندی گوید: احمد بن طولون در 259ق / 872م دستور داد تا مسجد جامعی بسازند و نیز گوید در 264ق ساختمان آن آغاز و در 266ق پایان گرفت (صص 216، 219)، اما به گفتۀ کرسول ساختمان آن در 265ق پایان یافته است و وجود کتیبه‌ای بر یکی از جرزهای سمت قبلۀ مسجد که حاوی تاریخ برپایی بنا در رمضان 265ق است، این مطلب را تأیید می‌کند (معماری ... »، II, 335).

ویژگیهای معماری

مسجد از نظر معماری طرحی بسیار ساده دارد. بنا شامل یک صحن مربع به ابعاد تقریبی 92 متر است که از 3 سو رواقی با 13 چشمه طاق در 2 ردیف، و از سوی قبله (جنوب شرقی) رواقی با 17 چشمه طاق در 5 ردیف را در برمی‌گیرد. با احتساب عرض رواقها مجموع بنا و صحن مستطیلی است به ابعاد 26 / 122 و 33 / 140 متر. در بنای مسجد به جای ستون از جرز بهره گرفته‌اند. کلیۀ دیوارها، جزرها و چشمه‌های شبستانها یکسره از آجر سرخ رنگ به اندازه‌های 5 / 4×5 / 8 تا 8×18 تا 19 سانتی‌متر در ملاطی ضخیم چیده شده و یک قشر گچ سخت آن را پوشانیده است. طاقها از نوع نوک تیز (شکسته) است و پایه‌های حمالِ آن را جزرهای مکعب مستطیل ستبر به ابعاد 46 / 2×27 / 1 متر تشکیل می‌دهد که به فاصلۀ 60 / 4 متر از یکدیگر قرار دارند (کرسول، همان، II / 339, 342). نمونۀ پیشین اینگونه جرزها در مساجد المتوکل و ابودلف در سامره نیز دیده می‌شود (مارسه، 46). شاید بتوان روایت بلوی (ص 182) را در مورد نیاز به 300 ستون برای ساختن مسجد مورد نظر احمد بن طولون و پیشنهاد معمار نصرانی سازندۀ مسجد برای ساختن بنایی که به جز 2 ستون سمت قبله (محراب) به ستون دیگری نیاز نداشته باشد، توجیهی برای این روش جدید و ناشناخته در معماری مساجد مصر دانست. نیم‌ستونهای کاذب چهار نبش جرزها را با آجر تراشیده ساخته‌اند و طاقهای روی آن کمی از پایۀ خود پیش‌تر آمده و در بالای هر جرز به منظور تقویت، روکوبی چوبی با اتصال دم چلچله‌ای نصب شده است (EI2).
هر چند طاقهای مساجد در سرزمینهای غربی اسلامی به طور کلی از نوع هلالی است، ولی در مسجد ابن طولون از طاقهای شکستۀ نوک تیز استفاده شده است. یکی از امتیازات فنی این طاقها کاستن از وزن پشت بغلهای بین قوسهاست (گرابار، 130). در بالای هر جرز و فاصلۀ میان دو طاق یک روزنۀ نورگیر ایجاد شده که افزون بر کاربرد روشنایی، سبب ظرافت و سبک‌تر کردن بنا شده است. بی‌آنکه از استحکام آن بکاهد (مارسه، همانجا). این روزنه‌ها نیز دارای طاقهای نوک تیز واقع بر ستونهای کوچک است.

تزیینات بنا

در معماری اسلامی تزیینات مساجد از دو دیدگاه متفاوت به کار گرفته شده است. در بیشترین آنها برای نشان دادن اهمیت و جلب توجه نمازگزاران به محل مشخصی چون محراب، عوامل تزیینی چشمگیری در آن به کار گرفته‌اند و در شماری کمتر، معماران کوشیده‌اند تا به یاری نقشهای یکسان و هماهنگ بنا را از وحدت کامل برخوردار کنند که در مسجد ابن طولون چنین است (گرابار، 133). گچ‌بری، تنها عامل تزیینی این بنا به بخشهای اصلی ساختمان چون سرستونها، سطح زیرین طاقها، روزنه‌های نورگیر و پنجره‌ها غنایی ویژه بخشیده و در سرستونها که کلاً به سبک کرنتی است، نقوش برگ کنگری متداول این سبک به برگ مو سبکِ سامره تغییر یافته است. (کرسول، همان، II / 342). طاقهای مسجد ابن طولون بسیار عریض طراحی شده است. بنابراین سطح زیرین آن زمینۀ مناسبی برای ارائۀ گچ‌بری است. ده قطعه از این گچ‌بریها به خوبی حفظ شده که طرح آنها شامل یک نوار مرکزی پهن و دو حاشیۀ باریک با نقش هندسی و گیاهی به سبک سامره است. یک نوار گچ‌بری شده نیز در هر دو روی دور طاقها ایجاد شده که ابتدا با زاویۀ قائمه به سوی طاق کناری معطوف می‌گردد و سپس در امتداد یک خط افقی به آن می‌رسد (همان، II / 343-344). کتیبۀ کوفی مشهور مسجد به فاصلۀ 20 سانتی متری در بالای این نوار به عرض 30 سانتی متر بر روی چوب منبت کاری شده است. تخمین زده‌اند که این پیشانی بیش از 2 کم‍ طول داشته و در حدود یک شانزدهم از آیات قرآن کریم را شامل بوده است (EI2). پنجره‌های واقع در دیوار خارجی رواقها شاهکاری از هنر گچ‌بری است. سه یا چهار قطعه از نمونه‌های نخستین شبکه‌های آن باقی مانده که طرح بعضی از آنها شامل دایره‌های تقسیم شده به نیم و ربع دایره و کاملاً مشابه طرح یکی از مشبکهای مرمرین مسجد جامع دمشق است. دو نمونۀ دیگر شامل ترکیبی از اشکال 6 گوشه و مثلثهای متساوی الاضلاع است (کرسول، «گزارش ... » 313). دیوار خارجی رواقها 10 متر ارتفاع دارد و یک پیشانی با تزیینات کنگره‌ای به ارتفاع 3 متر بخش فوقانی آن را آراسته است. چنین می‌نماید که معمار بر آن بوده که دیوارهای بلند را از عرض به دو بخش تقسیم کند. در بخش زیرین 7 درِ ورودی مستطیل شکل ساخته و در بخش زبرین 31 پنجره ایجاد کرده که پایۀ آنها بر خط محور این تقسیم قرار دارد. این تقسیم جالب یکنواختی دیواره‌های ساده را از میان برده و یکی از زیباترین عوامل بنا یعنی پنجره‌ها را پدید آورده است (EI2). در طرفین روزنه‌های نورگیر در پشت بغلهای دیوار خارجی صحن، گلهای کوکب 8 پر با گلبرگهای فرورفته گچ‌بری شده و ردیفی از همین گلها به شکل یک پیشانی زیر رخ بام ساخته‌اند (کرسول، همان، 310-311).

سقف

سقف نخستین مسجد از تنه‌های ستبر نخل بوده که با تخته به شکل مربع مستطیل به اندازه‌های 50×30 سانتی متر غلاف شده و شاه تیرهایی را تشکیل می‌داده که به فاصلۀ 25 / 1 متر (از مرکز به مرکز) قرار داشته است. رو و میان آنها را نیز با قابهای چوبی تزیین کرده بوده‌اند. از سقف نخستین، بخش کوچکی باز مانده بود که در تعمیرات اساسی مسجد سطح خارجی آن به همان شیوه بازسازی شده است. به هنگام تعمیرات چند تنه از سروهای آسیای صغیر نیز به دست آمد که به عقیدۀ کرسول («معماری...»، II / 347) بایستی در نخستین تعمیرات بنا به کار گرفته شده باشد، اما در مدیحه‌ای که سعید القاص در ستایش احمد بن طولون و مسجدِ ساختۀ او سروده، به کاربردِ سرو کوهی در بنای مسجد اشاره شده است (کندی، 254). بنابراین افزون بر تنۀ نخل از سرو کوهی نیز در ساختن سقف مسجد استفاده کرده بوده‌اند.

فواره

در میانۀ صحن مسجد بنایی با گنبد زرین و پنجره‌های مشبک که به هر سو گشوده می‌شود، ساخته بوده‌اند که بر پایۀ 10 ستون مرمر قرار داشته و 16 ستون مرمر دیگر آن را محصور می‌کرده است. کف آن نیز پوشیده از سنگ مرمر بوده و در زیر گنبد یک سنگاب بزرگ مرمرین به قطر دهانۀ 4 ذرع که آب از فوارۀ آن فوران می‌کرده، قرار داشته است. بر پشت بام آن نیز ساعت خورشیدی نصب کرده و دور بام را نرده‌ای از چوب ساج کشیده بوده‌اند. این فواره در جمادی الثانی 279 / اوت 892 در آتش سوخت (ابن دقماق، 1 / 123). وجود وضوگاه در پشت مسجد نشان می‌دهد که این فواره بیشتر برای زیبایی و یا ویژۀ آشامیدن آب برای نمازگزاران بوده است. قصیدۀ سعید القاص نیز به این امر اشاره دارد (کندی، 255).

زیاده

3 ضلع مسجد را یک حیاط خارجی یا «زیاده» در برگرفته و در ضلع جنوب شرقی ساختمانهای ویژۀ امیر «دارالاماره» قرار داشته که یکی از درهای آن به اتاقی در پشت محراب باز می‌شده و بنا به رسم سده‌های نخستین اسلام، ابن طولون مستقیماً از آنجا به مقصورۀ کنار محراب و منبر می‌رفته است (مقریزی، خطط، 2 / 269). زیاده تقریباً 19 متر عرض دارد و دیواری به ارتفاع 8 و ضخامت 32 / 1 متر آن را دربرمی‌گیرد. بدین ترتیب مجموعۀ مسجد از یک چهار ضلعی نزدیک به مربع به ابعاد 162×46 / 162 متر با مساحتی برابر 5 / 26318 متر مربع تشکیل می‌شود (کرسول. همان، II / 339). بلندی و استواری دیوارهای مسجد و زیاده مورد توجه ناصر خسرو قرار گرفته بوده است. وی می‌نویسد: تنها دیوار شهرهای آمد و میافارقین از آن برترند (ص، 88).
دیوارهای زیاده در حقیقت حفاظی مناسب برای جلوگیری از تماس مستقیم محوطۀ مسجد با بناهای غیرمذهبی اطراف بوده است. افزون بر آن دیگر تأسیسات جنبی خدماتی چون وضوگاه، داروخانه و مناره و جز آن در محوطۀ زیاده بنا شده بوده است. زیاده احتمالاً با 21 باب به سوی مسجد راه داشته است. سطح زیاده به هنگام بنای مسجد پایین‌تر از رواقها بوده و درهایی که به داخل رواقها باز می‌شده، چند پله بالاتر از سطح زیاده و به صورت نیم‌دایره ساخته شده بوده‌اند. این وضع هنگامی روشن شده که زیاده را از وجود بازمانده‌های بناهای ویران شدۀ ادوار مختلف که پس از ساختمان مسجد ایجاد شده بود، پاک کردند. پس از خاک برداری معلوم شد که درهای رواقهای شمال شرقی 40 / 1 تا 80 / 1 متر بالاتر از سطح زیاده قرار داشته و چهار عدد از این پلکانها را همانند دو پلکان اصلی بازمانده در ضلع جنوب شرقی بازسازی کرده‌اند (کرسول، همانجا).
ابن طولون دستور داده بود داروخانه‌ای در زیاده بنا کنند و در آن همه گونه شربت و دارو مهیا سازند و خدمه‌ای برای خدمت در آن بگمارند و روزهای جمعه طبیبی برای مداوای نمازگزاران در آنجا حاضر باشد (ابن دقماق، 1 / 123). وضوگاه مسجد نیز در زیاده ساخته شده بود و چون مردم به خارج بودن آن از مسجد اعتراض کردند، وی پاسخ داد که می‌خواسته است مسجد از پلیدیها به دور ماند. به گزارش ابن دقماق (همانجا) زیاده در مرحلۀ بعد و به هدف گسترش مسجد پدید آمده است. اما این گزارش صحیح نیست، زیرا ساختن زیاده پیش از آن در مساجد سامره معمول شده بود (نک‍ : ه‍ د، ابودلف، مسجد).

مناره

مناره را مانند دیگر بناهای مکمل مسجد در ضلع شمال غربی زیاده ساخته‌اند. منارۀ نخستینِ مسجد، چنانکه از گزارش مقدسی (ص 199) برمی‌آید، همانند منار مَلویّۀ سامره بوده است. وی می‌نویسد: مسجد دارای منارۀ سنگی کوچکی است که پلکان آن در خارج قرار دارد.
داستان ساختن یک نمونۀ کاغذی به وسیلۀ احمد بن طولون و دستور او برای ساختن مناره‌ای مشابه آن به وسیلۀ معمار مسجد که ابن دقماق (1 / 124) و مقریزی (خطط، 2 / 267) نقل کرده‌اند، توجیهی است برای کاربرد منارۀ حلزونی شکل که نخستین بار در مصر ساخته می‌شد.