ابن عات

اِبْنِ عات، ابوعمر، احمدبن هارون بن احمد بن جعفر بن عات نَفْزی (542-609ق / 1147-1212م)، فقیه مالکی، محدث، ادیب و مورخ اندلسی. او در روز جمعه 5 شوال در نَفْزَه از شهرهای اندلس متولد شد. مقدمات علوم را نزد پدر و اساتید دیگر آموخت. در جوانی به مصر رفت و پس از آن حج گزارد، در مکه نزد استادانی حدیث آموخت و از چند تن از آنان اجازۀ روایت گرفت و در فقه و حدیث و ادب و تاریخ به درجه‌ای رفیع رسید. وی در پایان عمر برای جهاد به زادگاه خویش بازگشت و در جنگ میان مسیحیان و مسلمانان در اندلس که به «واقعۀ عقاب» معروف است، ناپدید شد (ابن ابار، 1 / 101-102).
معلمان او افزون بر پدرش، ابوالحسن بن محمدبن هذیل، ابوعبدالله ابن سَعاده، ابوبکر ابن بَیْبَش، ابوعبدالله ابن عبدالرحیم، ابوالحسن ابن عبدالعزیز حافظ، ابوطاهر سلفی، ابوعبدالله ابن حَضْرمی، ابوطاهر ابن عوف و ابوطاهر ابن عثمانی بوده‌اند.
بسیاری از شیوخ محدثان از او حدیث نقل کرده‌اند، مانند احمدبن محمدبن وهب بکری از اهالی شاطبه (همو، 1 / 124)، ابوالحسن ابن قطان، ابوالحسن صاعد، ابوالخطاب ابن واجب، ابوالعباس ابن سید الناس، ابومحمد عبدالرحمن بن برطلة، ابوبکر ابن مسدی و جمعی دیگر از بزرگان محدثان (ابن فرحون، 59-60). وی در سلامت نفس و گفتار نیکو و حسن روایت و درایت، زبانزد خاص و عام بود (ابن فرحون، همانجا).
ابن عات مردی زاهد و متعبد بود، خرمای خشکیده می‌خورد و لباس خشن می‌پوشید. وی نثری پخته و روان داشت و شعر نیکو می‌گفت (ابن فرحون، 60)، حافظ احادیث بسیار بود و متن کامل آنها را با ذکر سلسله روات نقل می‌کرد (ابن ابار، 10 / 101).

آثـار

1. طرر ابی هارون (در فقه). نسخه‌ای از این کتاب به شمارۀ 1515 در کتابخانۀ عمومی رباط موجود است (علوش، 2(1) / 297)؛ 2. النُزهة فی التعریف بشیوخ الوجهة، در ترجمۀ احوال استادان و مشایخ خود و برخی از صالحان آن روزگار؛ 3. ریحانة النفس و راحة الانفس فی ذکر شیوخ الاندلس. یا ریحانة التنفس و راحة الانفس فی ذکر شیوخ الاندلس (سخاوی، 251؛ مقری، 2 / 601). طبق گفتۀ عمر فروخ ابن عات کتابی در ذکر قاضیان شهر خودش شاطبه (و کتابی دیگر؟) در احوال قاضیان اندلس پرداخته بوده است.

مآخذ

ابن ابار، محمدبن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، قاهره، 1956م؛ ابن فرحون، ابراهیم بن علی، الدیباج المذهب، قاهره، 1351ق؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، 1382ق / 1963م؛ علوش، ی و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة، رباط، 1954م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1982م؛ مقری تلمسانی، احمدبن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق / 1968م.

عبدالمحمد روح‌بخشان