ابن طیب، ابوعبدالله

اِبْنِ طَیِّب، ابوعبدالله محمد شَرَقی (شرگی، شراگی) ملقب به شمس‌الدین (1110-1170ق / 1698-1757م)، محدث، نحوی، ادیب و مورخ مغربی. او در قریۀ شراقه (شراگه) در نزدیکی فاس و در خانواده‌ای اهل علم و ادب به دنیا آمد (زبیدی، 1 / 3؛ کتانی، 2 / 1067-1068، 1071) و دوران کودکی و نوجوانی را در فاس گذراند (مرادی، 4 / 91). دو ساله بود که پدرش به رسم آن زمان از حسن بن علی عجیمی برای او اجازۀ روایت حدیث گرفت (کتانی، 2 / 1068). دروس مقدماتی را از پدر و عمه‌اش که هر دو از محدثان و علمای فاس بودند، فراگرفت و سپس نزد دیگر محدثان و استادان آنجا از جمله احمد بن محمد درعی و محمد بن عبدالقادر فاسی و ابواسحاق ابراهیم سباعی به فراگیری حدیث و سایر علوم پرداخت (مرادی، همانجا؛ کتانی، 2 / 1069-1071). او علاوهی بر حدیث به تحصیل تفسیر، فقه، صرف و نحو، لغت و ادب نیز همت گماشت وبه زودی از دانشمندان نامدار عصر خود گردید (مرادی، 4 / 94؛ کتانی، 2 / 1068). وی در راه کسب علم شهرهای بسیاری را زیر پا گذشت (کتانی، همانجا). در حدود 1143ق حج گزارد و مدت دو سال در مکه مجاور شد و به کار تألیف و تدریس پرداخت (همانجا؛ عزوزی، 88؛ بخیت، 2 / 154). سپس از طریق شام به روم رفت و پس از چندی از راه مصر به حجاز بازگشت. در اثنای این سفرها از علما و اندیشمندان هر دیار بهره برد و با آنان در علوم مختلف به مباحثه نشست و دانش‌پژوهان بسیاری نیز از جمله حمدون بن عبدالسلام بنانی و سید محمد مرتضی زبیدی صاحب تاج العروس از محضر وی بهره جستند (مرادی، 4 / 91؛ کتانی، 2 / 1071).
ابن طیب مشایخ غربی و شرقی خود را بیش از 180 تن ذکر کرده و شرح حال آنان را به ترتیب در دو کتاب انیس المطرب و الافق المشرق آورده است (همو، 2 / 1068، 1070). وی در پایان این سفرها به مدینه رفت و به تألیف و تدریس مشغول شد و سرانجام در همانجا درگذشت (مرادی، 4 / 94).

آثـار

تألیفات ابن طیب را در زمینه‌های مختلف بالغ بر 50 اثر دانسته‌اند (همو، 4 / 91؛ کتانی، همانجا؛ عزوزی، 30 / 89-90).

الف ـ خطی

1. ارسال الاسانید و ایصال المصنفات و المسانید، که الفهرسة الصغری نیز گفته می‌شود (کتانی. 2 / 1070). دو نسخه از این کتاب (یکی از آن دو با عنوان سلاسل الاسناد ضبط شده است) در مجموعۀ گارت، کتابخانۀ دانشگاه پرینستون، موجود است (بخیت، 1 / 154-155)؛ 2. اضاءة الراموس، در 4 جلد که حاشیه‌ای است بر قاموس المحیط فیروزآبادی. زبیدی این کتاب را بهترین شرح بر قاموس دانسته است (1 / 3؛ قس: کتانی، 2 / 1069). نسخه‌هایی از آن در مجموعۀ گارت (حتی، V / 112) و کتابخانه‌های ازهریه (ازهریه، 4 / 3)، قرویین (فاسی، 2 / 514-515)، دارالکتب القطریة ( المنتخب من مخطوطات، 3 / 87-88) موجود است؛ 3. تجرید الروایة فی تحقیق الکفایة، که شرحی است بر کفایة المتحفظ و نهایة المتلفظ ابن اجدابی (بغدادی، 1 / 227). نسخه‌ای از آن در دارالکتب موجود است (سید، خطی، 2 / 61)؛ 4. شرح حزب ابی زکریا یحیی بن شرف النووی، که شرحی است بر کتاب دعای نووی. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های آصفیه (GAL, S, I / 685)، رباط (علوش، 2(1) / 220)، مدینه (کحاله، 44)، حلب ( المنتخب من المخطوطات العربیة، 4 / 358)، مجموعۀ گارت (بخیت، 2 / 154) و مینگانا (هاپ وود، IV / 81) موجود است؛ 5. عیون الموارد السلسلة من عیون الاسانید المسلسلة. نسخه‌هایی از آن در رباط (زرکلی، 6 / 178)، ازهریه (1 / 359) و مجموعۀ گارت (بخیت، 154، 155) موجود است؛ 6. فیض نشر الانشراح من روض طی الاقتراح، که حاشیه‌ای بر الاقتراح سیوطی است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های راغب پاشا (سید، فهرس، 1 / 313)، دارالکتب مصر (خدیویه، 4 / 86-87؛ نیز نک‍ : GAL, S, II / 194) موجود است؛ 7. مفتاح الوصول الی علم الاصول، در شرح مقدمۀ عبدالقادر فاسی. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (تیموریه، 4 / 184) موجود است؛ 8. موطئة الفصیح لموطأة الفصیح، شرحی است بر منظومة الموطأۀ ابن مرحل (ه‍ م). نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ شخصی زرکلی (همانجا) و دارالکتب (سید، خطی، 3 / 143-144) موجود است.

ب ـ آثار یافت نشده

1. الازهار الندیة در تاریخ (بغدادی، 1 / 67)؛ 2. الاستمساک باوثق عروة فی الاحکام المتعلقة بالقهوة؛ 3. الافق المشرق؛ 4. اقرار العین باقرار الاثر بعد ذهاب العین، که الفهرسة الکبری نیز خوانده می‌شد؛ 5. الانیس المطرب (کتانی، 2 / 1070)؛ 6. تمهید الدلائل و تلخیص الاوائل (بغدادی، 1 / 321)؛ 7. حاشیة علی شرح القسطلانی للصحیح، در دو جلد؛ 8. حاشیة علی الشمائل (کتانی، همانجا)؛ 9. حاشیة علی المطول (مرادی، 4-91)؛ 10. الرحلة الحجازیة (کتانی، همانجا؛ GAL, S, II / 523). نسخه‌ای با این نام در کتابخانۀ قرویین (فاسی، 3 / 320-321) موجود است که گرچه لقب و کنیه و تاریخ وفات مؤلف آن اندکی متفاوت است، اما با توجه به بعضی از قراین احتمال می‌رود که همان رحلۀ ابن طیب باشد؛ 11. سمط الفرائد فیما یتعلق بالبسملة و الصلاة من الفوائد (کتانی، همانجا)؛ 12. شرح شواهد الکشاف، در تفسیر (بغدادی، 2 / 353)؛ 13. شرح علی سیرة ابن الجزری؛ 14. شرح علی سیرة ابن فارس (کتانی، همانجا)؛ 15. شرح کافیة ابن مالک (مرادی، همانجا)؛ 16. شرح المضریة فی مدح خیر البریة؛ 17. المسفر عن خبایا المزهر، که حاشیه‌ای است بر المزهر سیوطی؛ 18. مسلسلات (کتانی، همانجا).
ابن طیب شعر نیز می‌سروده است. ابیاتی از سروده‌های او را مرادی (4 / 91-94) و کتانی (2 / 1068) نقل کرده‌اند.

مآخذ

ازهریه، فهرست؛ بخیت، محمد عدنان و دیگران، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، عمان، 1985م؛ بغدادی، ایضاح؛ تیموریه، فهرست؛ خدیویه، فهرست؛ زبیدی، تاج العروس، زرکلی، اعلام؛ سید، خطی؛ همو، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ عزوزی، محمد عربی، «ابن الطیب محشی القاموس»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1374ق / 1955م، ج 30، جزء 1؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط، 1954م؛ فاسی، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، 1400ق / 1980م؛ کتانی، عبدالحی بن عبدالکبیر، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402ق / 1982م؛ کحاله، عمر رضا، المنتخب من مخطوطات مدینة المنورة، دمشق، 1973م؛ مرادی، محمد خلیل، سلک الدرر، بغداد، 1301ق؛ المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، بیروت، 1986م؛ المتخب من المخطوطات العربیة فی حلب، بیروت، 1407ق / 1986م؛ نیز:

GAL, S: Hitti, Ph. K. et al, Descriptive Catalog of the Carrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938; Hopwood, Derek, Catalogue of the Mingana Collection of Manuscripts, Birmingham, 1963.

بخش ادبیات عرب